บานชื่น ไม้ดอกประดับบ้านเรือน

บานชื่นนิยมปลูกเป็นไม้ประดับบ้านเรือนและปลูกเป็นกระถาง เนื่องจากบานชื่นเป็นไม้ดอกที่ปลูกง่ายเลี้ยงง่าย ไม่ต้องพิถีพิถันในการดูและรักษา มากมายแต่ให้ดอกที่สวยงาม สีสันสดชื่น เป็นการสร้างสภาพแวดล้อมโดยไม่ต้องลงทุนมากมาย

ชื่อวิทยาศาสตร์ Zinnia elegans
วงศ์ COMPOSITAE
ชื่อสามัญ Zinnia
ชื่ออื่นๆ บานชื่น , Poorhouse flower, Everybody flower
ถิ่นกำเนิด ประเทศเม็กซิโก

ชื่อ Zinnia ตั้งให้เป็นเกียรติแก่ Dr.Johann Gottfried Zinn ศาสตราจารย์ทางพฤกษศาสตร์ชาวเยอรมัน ในศตวรรษที่ 18 ผู้นำเมล็ดบานชื่นจากอเมริกาไปยุโรปเป็นคนแรก

บานชื่นเป็นไม้พื้นเมืองของเม็กซิโก พันธุ์ป่าขึ้นอยู่ตามเชิงเขาในเม็กซิโกและอเมริกากลาง มีดอกเล็กๆ กลีบชั้นเดียวสีม่วงซีดๆ ชาวเม็กซิกันชอบเด็ดมาปักหมวก ปัจจุบันนี้นักผสมพันธุ์พืชได้ทำให้บานชื่นมีทุกสีเว้นสีฟ้า ดอกมีขนาดต่าง ๆ ตั้งแต่เล็กขนาดกระดุมเสื้อนอกจนถึงใหญ่ขนาดจานรองถ้วยนํ้าชา (1-7 นิ้ว) มีรูปร่างดอกแตกต่างกันไปมากมาย การปลูกก็ง่าย เมล็ดมีขนาดใหญ่ ต้นโตเร็วให้ดอกเร็วทันใจ เมื่อดอกบานสะพรั่งพร้อมกันแล้วสวยสะดุดตามาก พันธุ์เก่า ๆ มักให้ดอกที่เหี่ยวเร็วปนกันอยู่กับดอกที่บานใหม่จึงมีชื่อสามัญว่า Youth and Old Age แต่ลูกผสมพันธุ์ใหม่ในปัจจุบันนี้ไม่ค่อยมีปัญหาคือจะบานพร้อมกันในคราวเดียว

ต้นบานชื่นสามารถเกิดตาดอกและพัฒนาเป็นดอกได้เร็วในช่วงวันสั้น ลักษณะนี้เรียกว่าเป็น facultative short day plant ดังนั้น ถ้าปลูกบานชื่นในช่วงฤดูหนาวของเมืองไทย ถ้าไม่มีการให้แสงเพิ่ม ต้นจะเกิดตาดอกตั้งแต่ยังไม่ทันเติบโตทางต้นและใบเต็มที่ ทำให้ได้ต้นเล็กไม่สมบูรณ์พอจะรับขนาดและจำนวนดอกได้ การแก้ไขคือ ให้แสงเพิ่มเป็นวันละ 14 ชั่วโมงสัก 20 25 วันเป็นอย่างน้อย หลังจากย้ายปลูกจะได้ดอกที่มีก้านแข็งแรง ดอกใหญ่มีกลีบดอกมาก หรือกล่าวอีกอย่างหนึ่งว่าต้นที่ปลูกในสภาพที่ให้แสงเป็น 14 ชั่วโมงต่อวันจะมีความสูง ขนาดใบ ขนาดดอกและจำนวนข้อมากกว่า และออกดอกช้ากว่าต้นที่ปลูกในสภาพวันสั้นด้วย

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
บานชื่นเป็นไม้ดอกฤดูเดียว ลำต้นสูงประมาณ 2 ฟุต ลักษณะลำต้นมีขน ปลายใบแหลม ขอบใบเรียบ ใบติดกับลำต้น ดอกมีหลายสี เช่น แดง ชมพู ขาว ส้ม เหลือง ม่วงและแสด แล้วแต่ชนิดของพันธุ์ แต่ไม่มีกลิ่น

บานชื่นตามความสูงของต้นจะได้ 3 กลุ่มดังนี้

1. พวกต้นเตี้ย (dwarf) คือพวกที่สูง 6 12 นิ้ว ได้แก่ พันธุ์ Dreamland ขนาดดอก 3.5 นิ้ว
   Ice Cream ขนาดดอก 3.5 4 นิ้ว
   Peter Pan (AAS 1971) ขนาดดอก 3 3.5 นิ้ว
   Dasher ขนาดดอก 3 นิ้ว
   Thumbelina (AAS 1963) ขนาดดอก 1.5 2 นิ้ว
   พันธุ์ทั้งหมดที่กล่าวมานี้มีสีคละ
2. พวกกึ่งเตี้ย (semi dwarf) ได้แก่พวกต้นสูง 12 14 นิ้ว มักมีดอกเล็กทำเป็นไม้ปลูกในภาชนะหรือในกระถางได้ดี ได้แก่
   พันธุ์ Pulcino ขนาดดอก 2 3 นิ้ว มีสีคละ
   Small World ขนาดดอก 2.5 นิ้ว พันธุ์นี้สีเชอรี่พิงค์ได้ AAS
   Fantastic Pink ขนาดดอก 4.5 นิ้ว สีชมพูอ่อน ดอกซ้อนแน่น ต้นสูง 14 นิ้ว
3. พวกต้นสูง (tall) ได้แก่พวกต้นสูง 16 นิ้วขึ้นไป มีดอกขนาดใหญ่ ทำเป็นไม้ตัดดอกได้ด้วย ได้แก่
   พันธุ์ Cut n Come Again ขนาดดอก 2.5 3 นิ้ว
   State Fair ขนาดดอก 5.5 นิ้ว เป็นเตตราพลอยด์
   Gold Sun สีทอง และ Red Sun สีแดง ขนาดดอก 4 นิ้ว ได้ AAS ทั้งคู่ สีดอกสดสวยสะดุดตามาก
   Yellow Marvel (AAS 1985) ดอกดกมาก ขนาด 2.5 นิ้ว ใช้ทำเป็นไม้ตัดดอกได้ด้วย เป็นเมล็ดพันธุ์ผสมเปิด แต่ให้ดอกดีพอๆ กับลูกผสมชั่วที่ 1 และเมล็ดราคาถูก ชุด Marvel นี้ มีอีกหลายสี ปลูกประดับแปลงก็สวย ทำไม้ตัดดอกก็ดีมาก

นอกจากนี้ มีพันธุ์ Envy ดอกสีเขียว ขนาดดอก 4 นิ้ว, Fruit Bowl สีคละ, Firecracker, Zenith ขนาดดอก 5 นิ้ว, Big Red, Big Top, Torch เป็นต้น นอกจากจัดตามความสูงของต้นแล้ว ดอกของบานชื่นยังมีหลายแบบ ทำให้จัดบานชื่นตามลักษณะ ดอกได้ดังนี้

1. Dahlia flowered คือ พวกที่มีกลีบดอกแบนกว้าง ดอกค่อนข้างแบน ขนาดดอก ประมาณ 5 นิ้ว ต้นสูงประมาณ 2.5 ฟุต John Bodger เป็นผู้ริเริ่มและเสนอพันธุ์นี้ออกสู่ตลาดตั้งแต่ ปี 1919 และส่งเสริมให้บานชื่นติดอันดับหนึ่งในสิบของไม้ดอกยอดนิยมของอเมริกาใน 5 ปีต่อจากนั้น พันธุ์ที่มีรูปดอกแบบนี้ในปัจจุบันได้ชุด Sun เช่น Red Sun (AAS 1978) Gold Sun (AAS 1979) Yellow Marvel (AAS 1985) Pumila, Pulcino, Fantastic Pink, Envy และ Dreamland เป็นต้น พวกนี้นิยมใช้เป็นไม้ตัดดอกด้วย
2. Giant Cactus flowered คือพวกที่มีริมกลีบม้วนลงเล็กน้อยตามความยาวกลีบ ปลายกลีบเรียวมากน้อยแล้วแต่พันธุ์ ดอกมีขนาดใหญ่มากประมาณ 6 นิ้วหรือกว่านั้น ต้นสูงประมาณ 2 ฟุต Luther Burbank เป็นผู้ผลิตเมล็ดพันธุ์เป็นคนแรกในปี 1920 กลุ่มนี้มีความทนทานต่อโรครานํ้าค้างและแข็งแรงดี ได้แก่พันธุ์ Fruit Bowl, Big Top, Firecracker (AAS 1963), Zenith และ Torch เป็นต้น พวกนี้นิยมใช้เป็นไม้ตัดดอกเช่นเสียวกัน
3. Round Flowered คือพวกที่กลีบดอกแบนซ้อนกันแน่นจนดู
   ดอกกลม ดอกค่อนข้างเล็กและพุ่มต้นค่อนข้างเตี้ย ได้แก่พันธุ์ Button Box, Small World, Dasher, Lilliput, และ Ruffles
4. Tetraploid Flowered คือพวกที่ดอกใหญ่ขนาด 5 7 นิ้ว ต้นสูงกว่า 2 ฟุต มียีนส์ เป็นเตตราพลอยด์ รูปดอกแบบ Dahlia ได้แก่พันธุ์ State Fair, Burpees Big Tetra และ Ruffled Jumbo
   ดอกของบานชื่นที่ตัดมาแล้ว เมื่อนำมาแช่ในสารละลาย 8 HQC 200 มิลลิกรัม/ลิตร และเติมน้ำตาลซูโครส 1 จะสามารถบานในแจกันได้ถึง 2 อาทิตย์

พันธุ์ใหม่ที่ได้ AAS 1990 คือ Scarlet Splendor เจ้าของพันธุ์คือ Denis Flaschenreim ของบริษัทเบอร์พี ดอกใหญ่ 4 5 นิ้ว สีแดงสด ต้นสูง 2 ฟุต มีความแข็งแรงทนทานต่อสภาพอากาศ ได้ดีและทำเป็นไม้ตัดดอกได้ดีด้วย

บานชื่นมักมีโรครานํ้าค้าง (mildew) รบกวนในสภาพอากาศชื้น บริษิทเบอร์พีมีพันธุ์ Rose Pinwheel สีชมพู ดอกชั้นเดียว เกสรสีเหลืองสด ขนาดดอก 2.5 3 นิ้ว กลีบดอกบิดเล็กน้อย เมื่อดอกแก่จะเปลี่ยนสีเป็นสีเข้มขึ้น ต้นสูง 18 นิ้ว เป็นพันธุ์ที่ต้านทานโรคนี้ และจะเป็นที่มาของยีนส์ที่ต้านทานโรคนี้ต่อไป พันธุ์นี้ได้มาจากการผสม Zinnia elegans กับ Zinnia angustifolia

เมล็ดของบานชื่นมีขนาดใหญ่ เพาะง่าย ดินที่ปลูกควรระบายน้ำดี ที่ปลูกต้องมีแดดเต็มที่ มีการระบายอากาศดีด้วย การให้น้ำไม่ควรให้ถูกใบเพราะจะทำให้เกิดโรคและก้านดอกหักง่ายด้วย บานชื่นมีระบบรากค่อนข้างตื้น ควรเด็ดยอดให้แตกพุ่มจะช่วยยึดลำต้นได้ดี

นอกจากบานชื่นที่กล่าวมาแล้ว ยังมีพันธุ์ดั้งเดิม ดอกเล็ก มีกลีบชั้นเดียวหรือซ้อนน้อย ต้นเป็นพุ่มกว้างคือ Zinnia linearis หรือ Zinnia angustifolia ต้นสูง 8 10 นิ้ว ใบเรียวยาว ดอกขนาด 1.5 นิ้ว สีขาว สีเหลือง และสีส้ม เป็นพันธุ์ที่มีความต้านทานโรคสูง เช่นพันธุ์ Classic ที่เราเรียกกันว่า กระดุมเงิน กระดุมทอง

Zinnia Haageana เป็นบานชื่นจากเม็กซิโก ต้นสูง 14 นิ้ว ดอกสีนํ้าตาลอมแดง ปลายกลีบสีเหลืองสด ดอกซ้อนขนาด 2 3 นิ้ว เช่นพันธุ์ Old Mexico (AAS 1962)

ขยายพันธุ์
เพาะเมล็ด โดยกลบเมล็ดบาง ๆ เมล็ดงอกภายใน 10-20 วันเวลาเพาะ-ออกดอก 60-90 วัน

การปลูกและดูแลรักษา
บานชื่นเป็นไม้ที่ต้องการแสงแดดจัด ต้องปลูกกลางแจ้งให้ได้รับแสงแดดโดยตรงอย่างน้อยวันละ 6 ชั่วโมง สามารถเจริญเติบโตได้ในดินทุกชนิด แต่ถ้าได้มีการเตรียมดินให้ดีมีธาตุอาหารครบครัน มีการระบายน้ำดี กักเก็บความชื้นไว้พอควร ก็จะได้บานชื่นที่มีพุ่มต้นสวยสมบูรณ์ ดอกดก คุณภาพดอกดี ควรรดน้ำประจำทุกเช้า เวลาจากเพาะเมล็ดจนให้ดอก 2-3 เดือน

บานชื่น เป็นไม้ดอกไม้ประดับชนิดล้มลุกชนิดหนึ่งที่มีดอกสวยงาม ผู้ที่ได้พบเห็นดอกแล้วมักหลงใหลในเสน่ห์ของสีสันที่มีมากมายหลากสี เช่น สีเหลืองเข้ม สีบานเย็น สีแสด และสีขาว เป็นต้น