ผ้าย้อมมะเกลือ

ภูมิปํญญาชาวบ้านเป็นพื้นฐานความรู้ความสามารถของชาวบ้าน ซึ่งเป็นคนธรรมดาสามัญในท้องถิ่นที่คิดประดิษฐ์หรือสร้างสรรค์สิ่งใดสิ่งหนึ่งขึ้นแล้วมีการสั่งสมหรือพัฒนาให้ดีขึ้นถ่ายทอดสืบต่อกันมา ภูมิปัญญาชาวบ้านเป็นองค์ความรู้ต่างๆที่ประกอบกันเข้าเป็นวิถีชีวิตของผู้คนในแต่ละท้องถิ่นและ แต่ละชุมชนทั้งในด้านการทำมาหากินการอยู่ร่วมกันในสังคม มีการสร้างสรรค์สิ่งที่ดีงามต่างๆไม่ว่าจะเป็นศิลปวัฒนธรรม ศาสนาและความเชื่อ จึงมีคุณค่าทางจิตใจ ภูมิปัญญาชาวบ้านจึงเป็นสิ่งผูกพันคนในท้องถิ่นเข้าด้วยกันและเป็นความภาคภูมิใจของคนในท้องถิ่นนั้นๆ

การย้อมผ้าด้วยมะเกลือ คงมีมาไม่ต่ำกว่า 70 ปีมาแล้ว โดยเป็นกิจการซึ่งมีเจ้าของเป็นชาวจีน และจ้างแรงงานในแถบนั้น ซึ่งมีทั้งชาวไทยและชาวจีน กิจการย้อมผ้าด้วยมะเกลือ ชาวบ้านเรียกกันว่า ลานมะเกลือ

วัตถุดิบที่ใช้ในการย้อมผ้าด้วยมะเกลือ

1. มะเกลือ ขนส่งทางเรือจากยะลา และอาจมีที่อื่นด้วย ใช้มะเกลือแก่ ( สีเขียวเข้ม ) ลูกมะเกลือมีขนาดเท่าลูกมะขามป้อม
2. ผ้า เป็นผ้าแพรปังลิ้นขาวมีลายดอก อาจนำเข้าจากจีน ย้อมทั้งพับ ความกว้างประมาณ 1 หลา ความยาวประมาณ 20 – 30 วา

การใช้พื้นที่

• ลานตาก ( พื้นที่เป็นลานดิน มีหญ้าต้นเล็กๆ ขึ้น )
• บริเวณโรงเก็บผ้าและที่ย้อมผ้า มีลักษณะเป็นโรงเรือนหลังคาจาก กั้นเป็นห้องเฉพาะส่วนที่เป็นโรงเก็บผ้า (โรงเก็บผ้า เป็นที่เก็บผ้าทั้งที่ย้อมแล้ว และยังไม่ได้ย้อม อยู่ในบริเวณที่เป็นส่วนหนึ่งของ ลานใน
• เพิงที่ขอบลานระหว่าง ลานนอก และลานใน ลักษณะเป็นโรงเรือนหลังคาจาก ไม่มีฝาสำหรับพักผ้าเวลาฝนตก ท่าน้ำสำหรับซักผ้าผู้ทำหน้าที่ซักผ้า จะใช้ผู้ชายเท่านั้น ทั้งหางกระเดื่องและคนซักผ้าจะเป็นทีมเดียวกัน แต่แบ่งคนสับเปลี่ยนกัน

การแต่งตัวเวลาทำงาน ผู้หญิงนิยมใส่เสื้อแขนยาวและเย็บผ้าต่อปลายแขนอีกให้ยาวคลุมฝ่ามือ เพื่อกันแดด และกันยางมะเกลือกัด นิยมนุ่งผ้าถุง มักไม่ใส่รองเท้าเพราะทำงานไม่ถนัด ผู้ชายนิยมนุ่งกางเกงขาก๊วยสีขาวทำด้วยผ้าดิบ ซึ่งกลายเป็นสีดำเมื่อโดนสีย้อมในเวลาต่อมา มีทั้งใส่เสื้อและไม่ใส่

อุปกรณ์

• ลูกมะเกลือ
• ครกและสาก
• หม้อ
• ผ้าไหม

วิธีการย้อมผ้า
นำผลมะเกลือดิบมาตำให้ละเอียด กรองเอาแต่น้ำสีเหลืองมาใช้ย้อมผ้า ผ้านั้นจะมีสีเหลือง แต่เมื่อตากให้แห้งจะมีสีเขียวจะต้องย้อมและตากแห้งอย่างนี้ซ้ำ ๆ กัน 5 – 6 ครั้ง ผ้าจะเปลี่ยนสีจนกระทั่งกลายเป็นสีดำตามต้องการ อีกวิธีหนึ่ง คือ นำผลสุกสีดำมาบดละเอียด กรองแต่น้ำสีดำมาย้อมผ้า โดยย้อมแล้วตาก แล้วนำกลับมาย้อมซ้ำอีกประมาณ 3 ครั้ง ถ้าจะให้ผ้ามีสีดำสนิทและเป็นมันเงาด้วย ให้นำผ้าไปหมักในดินโคลน 1 – 2 คืน หรืออย่างน้อย 5 ชั่วโมงแล้วจากนั้นจึงนำมาซักให้สะอาด การย้อมผ้าด้วยมะเกลือ ค่อนข้างที่จะใช้เวลามาก

ขั้นตอนการย้อม

1. ตำมะเกลือด้วยครกกระเดื่อง ( ครกไม้ขุด ) แบบใช้คนเหยียบ
2. ย้อม โดยหมักน้ำที่ได้จากกการตำมะเกลือในถังหมักซึ่งเป็นถังขนาดใหญ่ รวมกับเปลือกไม้ซึ่งเป็นชนิดเดียวกับที่ใช้ย้อมอวนผสมเกลือและน้ำ ใช้เวลา 1 วัน จะได้สีดำ ใช้บุ้งกี๋หวายตักกากใหญ่ๆ ขึ้น แช่ผ้าทั้งพับลงในถังหมัก 1 คืน
3. ซัก ด้วยวิธีใช้ไม้ทุบ โดยกองผ้าไว้บนขั้นบันไดไม้ที่ทำลงในแม่น้ำ เพื่อเอาสิ่งสกปรกออก ( กาก ) และสีส่วนที่เกินออก จากนั้นยกขึ้นตาก โดยไม่ต้องบิด
4. วิธีตาก ใช้ 2 คนลากปลาย 2 ข้างคลี่ออก มีคนที่ 3 อยู่ตรงกลาง ช่วยคลี่ตรงกลาง ตากกับพื้นที่ที่มีกากมะเกลือโรยไว้กันเปื้อน ต้องกลับผ้าทุกชั่วโมง

หมายเหตุ ต้องย้อม 4 – 5 ครั้ง ( ทำซ้ำทุกขบวนการตั้งแต่ ย้อม ซัก ตาก )

การถนอมผ้าโดยวิธีการอบ
สูตรชาวกูยนำพืชสมุนไพรที่มีกลิ่นหอม ได้แก่ ลูกตะครอง หัวขมิ้นชัน หัวหว่านเปราะหอม ใบเล็บครุฑ ใบอ้มใบขาไก่แดงใบสาปแร้งสาปกานำสมุนไพรทั้งหมดมาผสมกันสกัดความหอมด้วยน้ำเป็นน้ำปรุงหอม

แหล่งที่มา ศูนย์การเรียนรู้โรงเรียนสำโรงทาบวิทยาคม