ฝางเสน เป็นยาเย็น น้ำยาอุทัย

ฝางเสนเป็นพืชสมุนไพรที่มีสรรพคุณเยี่ยมอีกอย่างหนึ่ง เอาไปผสมผสานกับตัวยาสมุนไพรต่างๆ ได้มากมายสร้างสรรพคุณให้ยาสมุนไพรอย่างวิเศษสุดเสมอ แต่เอกลักษณ์ของฝางเสน ก็มีอยู่คือแก่นเนื้อไม้ของฝางเสนจะเป็นสีแดง ถ้าแช่น้ำเอาได้สีแดงจะละลายออกมา จากเนื้อไม้ เป็นสีที่สดสวยมาก ชาวบ้านเอามาผสมเป็นสีผสมอาหารได้ดีเป็นต้นว่าทำขนมให้เป็นสีแดงเป็นสีจากธรรมชาติที่น่าสนใจ เอาฝางเสนนี้ไปปรุงเป็นน้ำยาอุทัยตามแบบอย่างโบราณได้ดีน้ำยาอุทัยจึงจึงมีสีแดงสดใสของฝางเสน

ต้นฝางเสน เป็นพรรณไม้ยืนต้นที่มีขนาดกลาง ตามลำต้น และ กิ่งก้านจะมีหนาม โคนหนามนี้พองคล้ายกับฐานนม ใบฝางเสน เป็นไม้ใบรวม ลักษณะการเรียงใบคล้ายกับใบหางนกยูงไทย มีสีเขียว ดอกฝางเสน ออกดอกเป็นช่ออยู่ตรงส่วนยอดของต้น ดอกมีสีเหลืองกลางดอกเป็นสีแดง ผลฝางเสน เป็นฝักรูปสี่เหลี่ยม แข็ง สีน้ำตาลเข้ม และที่ผิวฝักจะมีลายจุด ๆ แต้มอยู่ ซึ่งรูปร่างนั้นจะคล้ายกับถั่วแปบ ฝักของฝางนี้มีอยู่ 2 ชนิด คือชนิดแก่นสีเหลืองเรียกว่า ฝางส้ม และ แก่นสีแดงเข้มเรียกว่า ฝางเสน ตรงปลายฝักนี้จะยาวแหลมยื่นออกมาเล็กน้อย

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Caesalpinia sappan L.
ชื่อสามัญ : Sappan Tree
วงศ์ : LEGUMINOSAE-CAESALPINIOIDEAE
ชื่ออื่น : ฝางเสน (กลาง), ฝางส้ม (กาญจนบุรี), ง้าย (กะเหรี่ยง-กาญจนบุรี), หนามโค้ง (แพร่), โซปั้ก (จีน)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พุ่มแตกกิ่งที่โคน สูง 5-8 เมตร สำต้นมีหนามโค้งสั้นๆ และแข็งทั่วทุกส่วน ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนกสองชั้น เรียงสลับกัน ใบย่อยรูปไข่หรือรูปขอบขนานกว้าง 0.6-0.8 ซม. ยาว 1.5-1.8 ซม. โคนใบเฉียง ดอก ช่อ ออกที่ซอกใบตอนปลายกิ่งและที่ปลายกิ่ง กลีบรองดอกมี 5 กลีบ ขอบกลีบเกยซ้อนกัน กลีบล่างสุดโค้งงอและใหญ่กว่ากลีบอื่น กลีบดอกสีเหลือง มี 5 กลีบ เกสรตัวผู้มี 10 อัน แยกเป็นอิสระ ผล เป็นฝักแบนแข็งเป็นจงอยแหลม เปลือกเป็นสันมน ปลายแหลม มีเมล็ดเป็นรูปรี 2-4 เมล็ด

• ต้น : เป็นพรรณไม้ยืนต้นที่มีขนาดกลาง ตามลำต้นและกิ่งก้านจะมีหนาม ซึ่งโคนหนามนี้พองคล้ายกับฐานนม
• ใบ : เป็นไม้ใบรวม ลักษณะการเรียงใบคล้ายกับใบหางนกยูงไทย มีสีเขียว
• ดอก : ออกเป็นช่ออยู่ตรงส่วนยอดของต้น ดอกมีสีเหลืองกลางดอกเป็นสีแดง
• ผล : เป็นฝักรูปสี่เหลี่ยม แข็ง สีน้ำตาลเข้ม และที่ผิวฝักจะมีลายจุด ๆ แต้มอยู่ ซึ่งรูปร่างนั้นจะคล้ายกับถั่วแปบ ฝักของฝางนี้มีอยู่ 2 ชนิด คือชนิดแก่นสีเหลืองเรียกว่า “ฝางส้ม” และ แก่นสีแดงเข้มเรียกว่า “ฝางเสน” ตรงปลายฝักนี้จะยาวแหลมยื่นออกมาเล็กน้อย

ส่วนที่ใช้ : แก่นของไม้มีสีแดง

• มี วัตถุไม่มีสี ชื่อ Haematoxylin อยู่ 10% วัตถุนี้เมื่อถูกอากาศ อาจจะกลายเป็นสีแดง
• มี แทนนิน เรซิน และน้ำมันระเหยนิดหน่อย

สรรพคุณ :
ฝาง มี 2 ชนิด ชนิดหนึ่งแก่นสีแดงเข้ม เรียกว่า ฝางเสน อีกชนิดหนึ่งแก่นสีเหลือง เรียกว่าฝางส้ม ใช้ทำเป็นยาต้ม 1 ใน 20 หรือยาสกัดสำหรับ Haematoxylin ใช้เป็นสีสำหรับย้อม Nuclei ของเซล ใช้แก่นฝางต้มเคี่ยว จะได้น้ำสีแดงเข้มคล้ายด่างทับทิมใช้ย้อมผ้าไหม งามดีมาก ใช้แต่งสีอาหาร ทำยาอุทัย

สรรพคุณทางยา
แก่นฝาง

• รสขื่นขมหวาน ฝาด รับประทานเป็นยาบำรุงโลหิตสตรี ขับประจำเดือน แก้ปอดพิการ ขับหนอง ทำโลหิตให้เย็น รับประทานแก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ แก้ร้อน แก้โลหิตออกทางทวารหนักและเบา
• รักษาน้ำกัดเท้า แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิต แก้เลือดกำเดา

น้ำมันระเหย

• เป็นยาสมานอย่างอ่อน แก้ท้องเดิน

วิธีและปริมาณที่ใช้

• แต่งสี ย้อมสี
  นำแก่นฝางเสนหรือฝางส้ม มาแช่น้ำหรือต้มเคี่ยวจะได้สีชมพูเข้ม (Sappaned) นำมาใช้ตามต้องการ
• เป็นยาขับประจำเดือน
  ใช้แก่น 5-15 กรัม หรือ 5-8 ชิ้น ต้มกับน้ำ 2 ถ้วยแก้ว เติมเนื้อมะขามที่ติดรกอยู่ (แกะเมล็ดออกแล้ว) ประมาณ 4-5 ฝัก เคี่ยวให้เหลือ 1 แก้ว รับประทาน เช้า-เย็น
• เป็นยารักษาน้ำกัดเท้า
  ใช้แก่น 2 ชิ้น ฝนแก่นฝางกับน้ำปูนให้ข้นๆ ทาบริเวณที่น้ำกัดเท้า ในแก่นฝางมีตัวยาฝาดสมาน
• แก้ท้องร่วง ท้องเดิน
  ใช้แก่น หนัก 3-9 กรัม 4-6 ชิ้น ต้มกับน้ำ 2 ถ้วยแก้ว เคี่ยวให้เหลือ 1 ถ้วยแก้ว รับประทานครั้งละครึ่งถ้วยแก้ว หรือใช้ฝาง 1 ส่วน น้ำ 20 ส่วน ต้มเคี่ยว 15 นาที รับประทาน ครั้งละ 2-4 ช้อนโต๊ะ หรือ 4-8 ช้อนแกง

ขยายพันธุ์ เพาะเมล็ด ขึ้นได้ทุกสภาพพื้นดิน ความชื้นปานกลาง แสงแดดจัด