เศรษฐกิจพอเพียง เป็นปรัชญาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว มีพระราชดํารัส ชี้แนะแนวทางการดําเนินชีวิต แก่พสกนิกรชาวไทย มาโดยตลอดนานกว่า 30 ปี ในช่วงเวลาที่เกิดวิกฤตการณ์ทางเศรษฐกิจ ได้ทรงเน้นย้ำแนวทางแก้ไขเพื่อให้รอดพ้น และสามารถดํารงอยู่ได้อย่างมั่นคง และยั่งยืนภายใต้กระแส โลกาภิวัฒน์ และ
ความเปลี่ยนแปลงต่างๆ
เศรษฐกิจพอเพียง เป็นปรัชญาชี้ถึงแนวทางการดํารงอยู่และการปฏิบัติตนของประชาชน ในทุกระดับ ตั้งแต่ระดับครอบครัว ระดับชุมชน จนถึงระดับรัฐ
หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง คือปฏิบัติงานตามหลัก ความพอประมาณ ความมีเหตุผล สร้างภูมิคุ้มกันที่ดี ด้วยการใช้ความรู้ ความชอบธรรมและคุณธรรม ทําให้ชุมชนพึ่งตนเองบนความพอเพียง ตั้งแต่ปี 2549 กรมการพัฒนาชุมชน ได้น้อมนําหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง มาขยายผลในกระบวนการทํางาน เป็นระยะ ดังนี้
ระยะแรก ปี 2549 2551 ดําเนินงานหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง ด้วยเกณฑ์ประเมิน 6 ด้าน คือ
- ) ด้านการลดรายจ่าย (ทําสวนครัว ปลอดอบายมุข)
- ) ด้านการเพิ่มรายได้ (มีอาชีพสุจริต ใช้เทคโนโลยีที่เหมาะสม)
- ) ด้านการประหยัด (มีการออม มีกลุ่มออมทรัพย์ฯ)
- ) ด้านการเรียนรู้ (สืบทอดภูมิปัญญา มีการเรียนรู้ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง)
- ) ด้านการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม (ใช้วัตถุดิบในชุมชนประกอบอาชีพ ปลูกต้นไม้)
- ) ด้านการเอื้ออารีต่อกัน (ช่วยเหลือคนจน รู้รัก สามัคคี)
ระยะต่อมา ตั้งแต่ปี 2552 – ปัจจุบัน ได้ขยายผลการทํางานสู่ความยั่งยืนโดย พัฒนาหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง ให้เป็น หมู่บ้านต้นแบบ มีศักยภาพ 4 ด้าน 23 ตัวชี้วัด คือ ด้านจิตใจและสังคม (สามัคคี มีข้อตกลงข้อมูลหมู่บ้าน มีกองทุน ยึดหลักประชาธิปไตย มีคุณธรรม/จริยธรรม ชุมชนปลอดอบายมุข) 7 ตัวชี้วัด
ด้านเศรษฐกิจ (จัดทําบัญชีครัวเรือน ลดรายจ่าย สร้างรายได้ รวมกลุ่มพัฒนาอาชีพ มีการออม มีกลุ่มในรูปแบบวิสาหกิจชุมชน) 5 ตัวชี้วัด
ด้านการเรียนรู้ (มีและใช้ข้อมูลชุมชน ใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นสร้างคุณค่า มีศูนย์เรียนรู้ ใช้เทคโนโลยีที่เหมาะสมกับหมู่บ้าน สร้างเครือข่ายการพัฒนา ) 7 ตัวชี้วัด
ด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (มีจิตสํานึกในการอนุรักษ์ฯ มีกลุ่ม / องค์กรด้านสิ่งแวดล้อม มีการใช้พลังงานทดแทนและการสร้างมูลค่าเพิ่มจากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม) 4 ตัวชี้วัด

กรมการพัฒนาชุมชน ได้เลือก หมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง ที่ถูกจัดระดับด้วยเกณฑ์ชี้วัด ของกระทรวงมหาดไทย 4 ด้าน 23 ตัวชี้วัด มาพัฒนาเป็น หมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงต้นแบบ ในแต่ละระดับด้วยกระบวนการพัฒนาหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงต้นแบบ ตามขั้นตอนในแต่ละระดับ ดังนี้
ระดับ พออยู่ พอกิน ผ่านเกณฑ์ จํานวน 10-16 ตัวชี้วัด เป็นต้นแบบในการใช้ชีวิตพึ่งตนเอง ทํากิน ทําใช้ในครัวเรือน เพื่อลดรายจ่าย เพิ่มรายได้และมีการออม ด้วยกิจกรรม ดังนี้
- ส่งเสริมแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง (ครัวเรือนพัฒนา)
- ครัวเรือนพัฒนาจัดทําแผนชีวิต นําเข้าสู่เวทีการทบทวนแผนชุมชน
- ครัวเรือนพัฒนาปฏิบัติกิจกรรมตามแผนชีวิต
- เพิ่มพูนทักษะการดํารงชีวิตตามแนวเศรษฐกิจพอเพียง ตามศักยภาพและ
- จัดเวทีสรุปผลการพัฒนาครอบครัว ในภาพรวม ส่งเสริมความเป็นครัวเรือนต้นแบบ จัดทําเป็นเอกสารองค์ความรู้ เพื่อเผยแพร่ขยายผล
- ประเมินความสุขมวลรวมของชุมชน (GVH)
ระดับ อยู่ดี กินดีผ่านเกณฑ์ จํานวน 17-22 ตัวชี้วัด เป็นต้นแบบในการบริหารจัดการพัฒนาในรูปกลุ่ม เพื่อเพิ่มรายได้และขยายโอกาสให้คนในชุมชนมีรายได้เพิ่มขึ้น ด้วยกิจกรรม ดังนี้
- ส่งเสริมแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง (กลุ่มต่างๆ)
- ปรับปรุง/ทบทวนแผนพัฒนากลุ่ม และบรรจุไว้ในแผนชุมชน
- ปฏิบัติกิจกรรมตามแผนพัฒนากลุ่ม
- เพิ่มพูนทักษะการบริหารจัดการกลุ่ม
- จัดเวทีสรุปผลการดําเนินงานของกลุ่มในภาพรวม ส่งเสริมความเป็นกลุ่มต้นแบบ จัดทําเป็นเอกสารองค์ความรู้ เพื่อเผยแพร่ขยายผล
- ประเมินความสุขมวลรวมของชุมชน (GVH)
ระดับ มั่งมี ศรีสุข ต้องผ่านตัวชี้วัด ครบทั้ง 4 ด้าน 23 ตัวชี้วัด เป็นต้นแบบการบริหารการพัฒนาในรูปแบบองค์กรเครือข่าย เพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตของคนในหมู่บ้าน ขยายโอกาสในการประกอบอาชีพ และส่งเสริมการจัดสวัสดิการให้กับคนในหมู่บ้าน ด้วยกิจกรรม ดังนี้
- ส่งเสริมแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง (องค์กร/เครือข่าย)
- ปรับปรุง/ทบทวนแผนพัฒนาหมู่บ้าน/ชุมชน
- ปฏิบัติกิจกรรมตามแผนพัฒนาหมู่บ้าน (การบริหารจัดการด้านเครือข่าย)
- เพิ่มพูนทักษะการบริหารจัดการหมู่บ้าน/ชุมชน สู่การเป็นต้นแบบ
- จัดเวทีสรุปผลการพัฒนาหมู่บ้าน ส่งเสริมความเป็นต้นแบบด้านการบริหารจัดการเครือข่าย จัดทําเป็นเอกสาร องค์ความรู้ เพื่อเผยแพร่ขยายผล
- ประเมินความสุขมวลรวมของชุมชน (GVH)
การพัฒนาหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงต้นแบบ จึงเป็นการนําหมู่บ้านที่มีความพร้อม มีผลการปฏิบัติที่สําเร็จชัดเจนอยู่แล้ว มาเพิ่มเติมความสามารถในการเป็นต้นแบบ สําหรับการขยายผลแนวทาง / วิธีปฏิบัติ ในการพัฒนาตนเอง ครอบครัว และชุมชน เพี่อให้เป็นสถานที่เรียนรู้/แหล่งเรียนรู้ สําหรับหมู่บ้านอื่นๆ ที่ยังไม่ได้เริ่มต้นในการพัฒนาตามแนวปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง

การแยกประเภทหมู่บ้านเป็น 3 ระดับ ประกอบด้วย พออยู่ พอกิน อยู่ดี กินดี และ มั่งมีศรีสุข เพื่อใช้เป็นต้นแบบการเรียนรู้ ให้กับหมู่บ้านที่มีพื้นฐาน หรือสถานการณ์ของหมู่บ้านใกล้เคียงกัน สามารถเรียนรู้ เลียนแบบได้ โดยไม่ต้องใช้ความรู้ความชํานาญ ที่แตกต่างกันมากนัก
การจัดกิจกรรมในหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงต้นแบบ ส่งผลในภาพรวม ดังนี้
- พัฒนา ส่งเสริม สนับสนุน บทบาทของ ผู้นํา ให้เป็น แกนนํา หรือหัวเรี่ยวหัวแรงหลัก ในการนําประชาชนในหมู่บ้าน ให้ลุกขึ้นทํา กิจกรรม เพื่อจัดการแก้ไขปัญหาที่เกิดขึ้นหรืออาจจะเกิดขึ้นในอนาคต
- ส่งเสริม สนับสนุนให้ ครัวเรือน นําหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปปรับใช้ในชีวิตประจําวันมีการจัดทํา บัญชีครัวเรือน จัดทํา แผนชีวิต โดยมี ครอบครัวพัฒนา เป็นต้นแบบ ขยายผล การปฏิบัติสู่ครัวเรือนข้างเคียง
- ส่งเสริมให้ ผู้นํา จัด กระบวนการจัดทําแผนชุมชน สร้างให้เกิดการมีส่วนร่วมของประชาชนในการคิด ตัดสินใจ กําหนดเป้าหมายการทํางานโดยคนในชุมชนเอง ผลักดันและสร้างความรับผิดชอบให้เกิดกับคนในชุมชน ในการบริหารจัดการกิจกรรม ตามแผนการพัฒนา ซึ่งสามารถบูรณาการกิจกรรมต่างๆ จากทุกหน่วยงานโดยมี แผนชุมชนเป็นเครื่องกํากับการพัฒนา
- เมื่อได้ดําเนินการมีประสบการณ์ มีความรู้ จึงจัดทําเป็น ชุดความรู้ มี หลักสูตรสําหรับการถ่ายทอดความรู้ จัดเป็น แหล่งเรียนรู้ หรือ ศูนย์เรียนรู้ เพื่อการขยายผลในฐานะหมู่บ้านต้นแบบต่อไป
- ผลการจัดโครงการ กิจกรรมต่างๆ นอกจากจะจัดขึ้นเพื่อการป้องกัน แก้ปัญหา อนุรักษ์ เพิ่มมูลค่าให้กับชุมชนแล้ว ยังสามารถสร้างความรู้สึกที่ดี ความพึงพอใจ ความสุข ซึ่งสามารถวัดได้ ด้วยการประเมินความ อยู่เย็น เป็นสุข หรือ ความสุขมวลรวมของหมู่บ้าน/ชุมชน (Gross Village Happiness : GVH )
- การจัดโครงการ กิจกรรมต่างๆ สามารถสร้าง ภาวะผู้นํา ทักษะการจัดการ สร้างและพัฒนากลุ่มต่างๆ ในชุมชน ให้เข้มแข็งยิ่งขึ้น
- การทํางานในหมู่บ้านด้วยคน คณะเดียว /กลุ่มเดียว อาจเกิดข้อจํากัดในการปฏิบัติ เช่น ขาดทรัพยากร ความรู้ประสบการณ์ ความเชี่ยวชาญยังไม่มาก ต้องอาศัยผู้ที่มีประสบการณ์ ความชํานาญหรือแม้กระทั่งการพึ่งพา แลกเปลี่ยนทรัพยากรจากภายนอก ซึ่งสามารถสร้างความสัมพันธ์เป็นเครือข่ายระหว่างกันทั้งกับหน่วยงาน/องค์กร/หมู่บ้านอื่นๆ เป็นการยกระดับการทํางานที่กว้างออกไป และทํางานที่ยากและท้าทายเป็นประโยชน์มากยิ่งขึ้นได้ เพราะมีการ ช่วยเหลือเกื้อกูลกัน

ทิศทางการดําเนินงานหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง ปี 2557
ในปีงบประมาณ 2557 กรมฯ วางแนวทางงบประมาณในลักษณะ การขยายผลบ้านพี่สู่บ้านน้อง
- จังหวัดพิจารณาดําเนินการ เฉลี่ยอําเภอละ 2 หมู่บ้าน โดยเลือกหมู่บ้านที่ได้ดําเนินการประเมินผลและจัดระดับหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง ตามเกณฑ์ของกระทรวงมหาดไทย (23 ตัวชี้วัด) 3 ลักษณะ คือ พออยู่ พอกิน (ผ่านเกณฑ์ 10-16 ตัวชี้วัด) อยู่ดี กินดี(ผ่านเกณฑ์ 17 – 22 ตัวชี้วัด) มั่งมี ศรีสุข (ผ่านเกณฑ์23 ตัวชี้วัด) เลือกหมู่บ้านลักษณะใดก็ได้ ที่ต้องการพัฒนาให้เป็นหมู่บ้านต้นแบบและมีความพร้อมในการบูรณาการกิจกรรมการพัฒนาของกรมฯ โดยใช้พื้นที่เป็นหลัก
- อําเภอพิจารณาหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงต้นแบบ ปี 2552-2556 จํานวน 1 – 2 หมู่บ้านเป็นบ้านต้นแบบ (บ้านพี่) ซึ่งจะต้องมีลักษณะเดียวกันกับหมู่บ้านเป้าหมายที่เลือกในข้อ 1 (บ้านน้อง) สําหรับการขยายผลการพัฒนาสู่บ้านน้อง
3. อําเภอดําเนินการพัฒนาหมู่บ้านน้อง ตามแต่ลักษณะหมู่บ้านที่เลือก ด้วยกิจกรรมเพื่อให้สอดคล้องกับพื้นฐานของแต่ละหมู่บ้าน
โดย
กรมการพัฒนาชุมชน