การเลี้ยงปลาร่วมกับการเลี้ยงเป็ด

การเลี้ยงปลาร่วมกับการี้เป็ด เป็นวิธีที่นิยมปฏิบัติกันในจีนและยุโรปนับเป็นศตวรรษแล้ว การเลี้ยงปลาควบคู่กับการเลี้ยงเป็ดเป็นการเพิ่มผลผลิตอาหารโปรตีนจากสัตว์ในพื้นที่หน่วยเดียวกัน เป็ดหากินในบริเวณที่ตื้นซึ่งเป็นที่อยู่ของ

สัตว์น้ำประเภทอื่น เช่น กบ เขียด แมลง หอย และพืชน้ำบางชนิดซึ่งปลาไม่กิน และพืชดังกล่าวยังแย่งธาตุอาหารอันมีประโยชน์ต่อการผลิตอาหารธรรมชาติ ที่ปลามีความต้องการใช้บริโภค

ตามปกติเป็ดจะกินปลาเหมือนกันแต่จะกินปลาขนาดเล็ก ดังนั้น ในบ่อเพาะ บ่ออนุบาล ซึ่งมีปลาขนาดเล็กไม่ควรปล่อยเป็ดลงเลี้ยง ลูกปลาที่แข็งแรงขนาด 5-10 ซม. สามารถหลบหลีก จากการถูกเป็ดกินได้

อัตราส่วนจำนวนเป็ดที่เลี้ยงกับขนาดของบ่อปลา
ได้มีการคำนวณไว้โดยประมาณว่า จำนวนเป็ด 240 ตัว จะมีมูลเพียงพอที่จะใช้ในบ่อขนาด 1 ไร่ (Peter Edwards และคณะ 1983) หรือเป็ด 30 ตัวต่อเนื้อที่บ่อ 200 ตารางเมตร ซึ่งเป็นบ่อขนาดที่เหมาะสม สำหรับครอบครัวของเกษตรกรระดับพื้นบ้านที่จะพิจารณาเลี้ยงปลาร่วมกับการเลี้ยงเป็ดในภูมิภาคนี้โดยทั่วไป

สำหรับพันธุ์เป็ดที่ควรจะใช้เลี้ยงนั้น ควรเป็นเป็ดพันธุ์ไข่ ซึ่งดีกว่าเป็ดพันธุ์เนื้อด้วยเหตุผล 3 ประการ คือ

1. เพื่อให้สมาชิกในครอบครัวได้รับประทานอาหารโปรตีนทุกวันจากไข่เป็ด
2. ไข่เป็ดที่เหลือจากการบริโภคสามารถนำไปจำหน่ายได้ง่ายกว่าจำหน่ายเป็ดทั้งตัว
3. ถ้าเลี้ยงเป็ดไข่จะใช้เวลาประมาณ 18 เดือน จึงจะซื้อลูกเป็ดมาเลี้ยงใหม่ ส่วนการเลี้ยงเป็ดเนื้อจะใช้เวลาเพียง 2-3 เดือนเท่านั้น ซึ่งอาจจะมีความยุ่งยากพอสมควร ส่วนเป็ดพันธุ์ไข่นั้นมีหลายพันธุ์ เช่น พันธุ์กากี แคมเบล อินเดีย รันเนล

เป็ดพันธุ์ลูกผสมจากปากน้ำหรือนครปฐม สำหรับพันธุ์ที่ดีที่สุดคือพันธุ์กากีและแคมเบลซึ่งไข่ได้จำนวนมากกว่าพันธุ์อื่นๆ

การสร้างเล้าเป็ดและรั้ว
เนื่องจากมูลเป็ดเป็นปัจจัยที่สำคัญในด้านอาหารและปุ๋ยของปลาที่เลี้ยงร่วมกัน ดังนั้นจึงมีความจำเป็นที่จะต้องสร้างเล้าและรั้วเพื่อเป็นที่อยู่อาศัย และเป็นที่รวบรวมไข่และมูลสำหรับปลาที่เลี้ยง โดยป้องกันมิให้เป็ดหีออกไปหากินและถ่ายมูลในที่อื่น ขนาดของเล้าเป็ดหรือจำนวนเป็ดที่จะเลี้ยง ควรพิจารณาให้สอดคล้องกับขนาดของบ่อปลาที่ได้กล่าวไว้แล้วในเบื้องต้น

ส่วนการเลี้ยงปลาร่วมกับการเลี้ยงเป็ดพันธุ์ไข่ในเชิงการค้านั้น ควรดำเนินการในเขตชลประทานเพราะน้ำเป็นปัจจัยที่สำคัญทั้งในด้านการเลี้ยงปลาและเลี้ยงเป็ดตามที่ได้สังเกตพบว่า ได้มีการเลี้ยงเป็ดพันธุ์ไข่จำนวนตั้งแต่ 500-6,000ตัวผสมผสานกับการเลี้ยงปลานิลกันอยู่บ้างแล้ว ในพื้นที่ของฟาร์มประมาณ 5-15 ไร่ โดยขุดคันดินทำเป็นคันบ่อโดยรอบพื้นที่ฟาร์มแบบการเลี้ยงปลาในนาข้าว ซึ่งสามารถเก็บกักนํ้าได้ในพื้นนาเดิม 50-60 ซม. และบนคันดินใช้อวนไนลอนตาถี่สูงประมาณ 1 เมตร ล้อมกั้นเป็นรั้วมิให้เป็ดที่เลี้ยงหนีออกไปหากินที่อื่น พื้นที่ด้านใดด้านหนึ่งภายในคันบ่อยกเป็นโคกเพื่อสร้างเป็นเล้าเป็ด โดยนำดินที่ขุดขึ้นมาจากการทำบ่อเลี้ยงปลา บ่อดังกล่าวนี้ไม่มีคันบ่อ กว้างประมาณ

-1 ไร่ ลึก 1-1.50 เมตร และเมื่อนำดินไปถมเป็นโคกก็จะได้พื้นที่และความสูงเท่ากับดินที่ขุดจากบ่อเลี้ยงปลา พื้นที่บนโคกจะแบ่งออกเป็น 2 ส่วน ส่วนหนึ่งเป็นโรงเรือนสำหรับเป็ดอาศัยพักนอนและวางไข่ในเวลากลางคืน อีกส่วนหนึ่ง เป็นลานสำหรับเป็นที่ให้อาหารเป็ดหรือเป็นที่พักผ่อนของเป็ดในเวลากลางวัน และมีพื้นที่ลาดต่ำลงสู่พื้นนาซึ่งเป็ดสามารถจะเดินลงไปได้โดยสะดวกเพื่อเล่นน้ำหรือหาอาหารธรรมชาติในบริเวณพื้นที่ตื้นๆ จากการเก็บกักน้ำไว้โดยยกคันดินโดยรอบ

ปลาที่เลี้ยงส่วนใหญ่จะอยู่ในบ่อที่ขุดไว้ซึ่งอยู่ติดกับโคกที่สร้างเล้าเป็ด และในบริเวณพื้นที่ตื้นทั่วไปซึ่งมีพื้นที่ตั้งแต่ 3-10 ไร่ ขึ้นอยู่กับขนาดของฟาร์ม

การเลี้ยงปลาร่วมกับเป็ดแบบนี้ จะต้องเก็บกวาดมูลเป็ดจากเล้าในตอนสายหลังจากเก็บไข่แล้วทุกวัน สาดลงไปในน้ำบริเวณชายตลิ่งของโคกซึ่งปลาจะเข้ามากิน และบางส่วนก็จะละลายน้ำเป็นปุ๋ยแก่อาหารธรรมชาดิ และเป็นอาหารของปลาอีกทอดหนึ่ง

โดยทั่วไปขนาดของเล้าเป็ดหรือจำนวนเป็ดที่จะเลี้ยง ควรพิจารณาให้มีความสัมพันธ์กับขนาดพ่อปลารวมทั้งพื้นที่น้ำตื้นสำหรับเป็ดใช้เป็นที่หาอาหารตามธรรมชาติ และพื้นที่น้ำตื้นดังกล่าวนี้อาจจะใช้เป็นที่อยู่อาศัยของลูกปลาขนาดเล็กที่เลี้ยงรวมกับเป็ดได้ด้วย เล้าเป็ดที่จะสร้างมี 3 แบบ คือ

• สร้างคร่อมบ่อปลา จะเป็นส่วนใดส่วนหนึ่งของบ่อปลาก็ได้ เล้าเป็ดจะสร้างด้วยไม้จริง หรือไม้ไผ่ก็ได้ มีหลังคาคลุม และพื้นเล้าเป็ดควรมีร่องเล็กๆ เพื่อให้มูลของเป็ดและเศษอาหารร่วงหล่นตกลงไปในบ่อปลาได้ ส่วนรั้วควรทำด้วยไม้ไผ่หรืออวนไนลอน เพื่อป้องกันมิให้เป็ดหนีออกจากคอก
• สร้างบริเวณขอบคันบ่อด้านใดด้านหนึ่ง ถ้าสร้างแบบถาวรควรเป็นอาคารพื้นซีเมนต์มีลักษณะลาดเทเพื่อสะดวกในการทำความสะอาดเล้าเป็ดและรวบรวมมูลเป็ดใส่ในบ่อปลา โดยมีพื้นที่ภายในบ่อส่วนหนึ่งกั้นเป็นคอกเพื่อให้เป็ดลงเล่นน้ำได้ สำหรับทางขึ้นลงของเป็ดจากเล้าลงบ่อนั้น ควรทำเป็นขั้นบันไดเพื่อให้เป็ดเดินขึ้นลงโดยสะดวก
• สร้างเป็นแพไม้ไผ่ และใช้เสาปักยึดไว้ให้แน่นภายในบ่อปลา และสร้างรั้วไม้ไผ่ให้มีบริเวณพอที่เป็ดจะลงไปเล่นน้ำได้

การสร้างเล้าเป็ด
การสร้างเล้าเป็ดควรใช้พื้นบ้านซึ่งสามารถหาได้ง่าย เช่น ไม้ไผ่และแฝก หรือจากสำหรับมุงหลังคา ขนาดของเล้าเป็ดขึ้นอยู่กับจำนวนเป็ดที่เลี้ยง แต่ควรมีเนื้อที่ของเล้า 1 ตารางเมตร ต่อเป็ด 5 ตัว ถ้าเลี้ยงเป็ดจำนวน 30 ตัว เล้าเป็ดควรมีเนื้อที่ประมาณ 6 ตารางเมตร ส่วนหลังคาสูงของเล้าเป็ดควรสูงพอที่จะเข้าไปเก็บไข่และทำความสะอาดได้สะดวก สามารถกำบังฝนและแดดได้ดี และมีการถ่ายเทอากาศได้ดี นอกจากนี้เล้าเป็ดควรมีประตูเพื่อที่จะขังเป็ดไว้ในเล้าได้ในเวลากลางคืน

ผลประโยชน์ที่สำคัญ ซึ่งได้จากการเลี้ยงเป็ดควบคู่กับการเลี้ยงปลาก็คือ มูลเป็ดที่เป็นปุ๋ยซึ่งจะช่วยเพิ่มผลผลิตทางชีววิทยา และช่วยเพิ่มอาหารธรรมชาติให้กับปลา หรือเป็นอาหารแก่ปลาโดยตรง ผลผลิตของปลาจะมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับ

ปัจจัยหลายอย่าง เช่น ผลผลิตพื้นฐานของบ่อ อัตราการปล่อย นิสัยในการกินอาหารของปลา และหรือการเลี้ยงที่ให้อาหารสมทบที่มีคุณภาพแตกต่างกันไป กล่าวโดยสรุปแล้วการเลี้ยงปลาควบคู่กับการเลี้ยงเป็ดให้ประโยชน์หลายทางด้วยกัน คือ

• เป็ดจะถ่ายมูลในบ่อ ทำให้เกิดเป็นปุ๋ยในน้ำและในดินก้นบ่อ ก่อให้เกิดแพลงก์ตอนพืชและสัตว์ ตลอดจนสัตว์หน้าดิน เช่น หนอน ตัวอ่อนของแมลง ลูกหอย เป็นต้น
• เป็ดหากินในที่ตื้นชายตลิ่ง จะช่วยกำจัดวัชพืชในบ่อ
• การขุดคุ้ยหรือการไซ้อาหารของเป็ด จะช่วยให้ธาตุอาหารในดินฟุ้งกระจาย และละลายน้ำ เป็นประโยชน์ในด้านการผลิตอาหารธรรมชาติ
• อาหารที่ใช้เลี้ยงเป็ดบางส่วน เมื่อตกหล่นลงไปในน้ำปลาจะกินเป็นอาหาร หรือมีเศษเหลือบางส่วนจะกลายเป็นปุ๋ย
• เป็ดจะช่วยกำจัดหอยซึ่งเป็นพาหะของโรคพยาธิ เช่น หอยคัน ซึ่งเป็นปัญหาในด้านสาธารณสุขของประชาชนในภูมิภาคนี้
• ในกรณเลี้ยงเป็ดร่วมกับปลานิล เป็ดจะคอยควบคุมประชากรของปลานิลให้อยู่ในลักษณะสมดุล ทำให้ปลาที่เลี้ยงตัวโตได้ขนาดตามที่ตลาดต้องการ

อาหารและการให้อาหารเป็ด
ลูกเป็ดที่ซื้อมาเลี้ยง จะเป็นเป็ดที่มีอายุประมาณ 1 วัน ควรใช้อาหารที่มีคุณภาพสูงเลี้ยงลูกเป็ดในระยะนี้ จนกระทั่งลูกเป็ดอายุครบ 1 เดือน จึงให้อาหารสำหรับเป็ดไข่ซึ่งส่วนประกอบดังนี้

1. ปลายข้าว 50% หรือ 1 กระสอบ ( น้ำหนัก100 กก. )
2. รำละเอียด 30% หรือ 1 กระสอบ ( น้ำหนัก 60 กก.)
3. หัวอาหาร 20% หรือ 1 ถุงครึ่ง( น้ำหนัก45 กก. )

ลูกเป็ดที่ซื้อมาเลี้ยงจะเป็นเป็ดที่มีอายุประมาณ 1 วัน อาหารของลูกเป็ดขนาดนี้ควรเป็นอาหารที่มีคุณภาพดี จนกระทั่งลูกเป็ดโตขึ้นมีอายุ 1 เดือน จึงสามารถปล่อยลงเลี้ยงในน้ำหรือในบริเวณที่ตื้นของฟาร์มได้ เมื่อเลี้ยงต่อไปอีก 4-5 เดือน

เป็ดก็จะเริ่มวางไข่ซึ่งจำเป็นที่จะต้องมีเล้าเป็ดเพื่อให้เป็ดไข่และสะดวกต่อการรวบรวมไข่ สำหรับอาหารของเป็ดควรมีส่วนผสม หรือจะทำการผสมเพื่อใช้ได้นานวัน คือ ปลายข้าว 1 กระสอบ (100 กก.) รำละเอียด 1 กระสอบ (60 กก.) และหัวอาหาร 1-1/2 กระสอบ (45 กก.) เมื่อรวมแล้วจะมีน้ำหนัก 205 กก. อาหารดังกล่าว(ต้องใช้เลี้ยงเป็ด 1 ตัว/วัน ประมาณ 150 กรัม ดังนั้น ถ้าการเลี้ยงปลาร่วมกับเป็ดในบ่อ 200 ตารางเมตร ซึ่งเลี้ยงเป็ด 30 ตัว จากอาหาร 205 กก. จะกินอาหารหมดภายในเวลา 45 วัน และข้อมูลดังกล่าวนี้เป็นมาตรฐานที่สามารถนำไปประยุกต์ใช้กับฟาร์มที่เลี้ยงปลาและเป็ดรวมกันขนาดใดก็ได้ แผนภูมิการเลี้ยงปลาร่วมกับ

พันธุ์ปลาที่เลี้ยงร่วมกับการเลี้ยงเป็ด
พันธุ์ปลาที่เหมาะสมกับการเลี้ยงร่วมกับเป็ดนั้นควรเป็นพันธุ์ที่กินอาหารไม่เลือกหรือกินแพลงก์ตอน เช่น ปลานิล ปลานวนจันทน์เทศ และปลาช่อน โดยใช้ปลานิลเป็นหลัก ส่วนลูกปลาควรมีขนาด 5 -7 เซนติเมตร ซึ่งเป็นขนาดที่โตพอจะหลบหนีจากการถูกกินเป็นอาหารของเป็ดได้ อัตราส่วนที่เหมาะสมคือ จำนวนปลานิล ขนาด 5 เซนติเมตร 3,000 ตัวต่อไร่ ถ้าเป็นปลาขนาด 3 เซนติเมตร ควรเพิ่มจำนวนขึ้นได้อีกหนึ่งเท่าตัวต่อเป็ดไข่ที่เลี้ยง 240ตัว
การเลี้ยงเป็ดร่วมกับปลาสวายนั้น ควรปล่อยเป็ดลงในบ่อหลังจากเลี้ยงปลาสวายประมาณ 2 เดือน ปลาจะมีขนาดโตพอดีที่เป็ดไม่สามารถกินเป็นอาหารได้ การปล่อยเป็ดลงในบ่อปลาช่วยกินพวกพีชเล็กๆ ที่เกิดตามธรรมชาติ เช่น สาหร่าย จอกแหน ตลอดจนสัตว์เล็กๆ เช่น หอย ปู ปลาเล็กๆ ในส่วนที่ปลาได้รับประโยชน์จากเป็ดก็คือ ปลาสามารถกินของเสียจากเป็ดเป็นอาหารได้ และมูลเป็ดที่ปลากินไม่หมดจะเป็นปุ๋ยให้กับพวกจอก แหน หรือวัชพืช เมื่อพืชเหล่านั้นโตขึ้นมาก็จะเป็นอาหารให้แก่ปลาและเป็ดต่อไป