การแยกหน่อ ขยายพันธุ์พืชโดยการใช้หัวและหน่อ

การแยกหน่อ เป็นการขยายพันธุ์สำหรับพืชที่มีหน่อหรือมีลำต้นใต้ดิน โดยแยกหน่อที่เกิดรอบๆ ต้นแม่ และต้องระวังในการขุดหรือตัดแยกอย่าให้หน่อหักหรือช้ำ และต้องมีรากติดมาด้วยเสมอ พืชที่นิยมขยายพันธุ์ด้วยวิธีนี้ ได้แก่ พืชตระกูลหมาก ตระกูลปาล์ม และตระกูลกล้วย เป็นต้น

การขยายพันธุ์พืชโดยการใช้หัวและหน่อ เป็นวิธีการขยายพันธุ์ที่ใช้กับพืชที่ไม่ค่อยมีเมล็ด กิ่งก้าน หรือพืชที่มีลำต้นผิดจากต้นพืชที่พบเห็นทั่วไปและพืชเหล่านี้ส่วนใหญ่ไม่สามารถขยายพันธุ์โดยวิธีอื่นได้ พืชที่ขยายพันธุ์หรือปลูกโดยการแยกหัวหรือ หน่อ มีลักษณะสำคัญดังนี้

1. มีลำต้นอยู่ใต้ดิน ซึ่งเราเรียนส่วนของลำต้นนี้ว่า หัว เหง้า แง่ง สามารถแยกออกไปปลูกได้
2. มีลำต้นอยู่ใต้ดินและมีใบสะสมอาหารกลายเป็นหัว เมื่อมีหัวงอกออกมาก็แยกไปปลูกได้
3. ไม่มีส่วนของกิ่งก้านที่จะขยายพันธุ์หรือปลูกโดยวิธีอื่น
4. เก็บเมล็ดพันธุ์ไปเพาะได้ยากหรือต้องใช้เวลานานในการเพาะเมล็ด เมล็ดจึงจะงอก จึงไม่ค่อยปลูกด้วยเมล็ด

พืชที่ขยายพันธุ์โดยการแยกหัวและหน่อ

1. ไม้ดอกไม้ประดับที่ขยายพันธุ์ด้วยหัวได้แก่ ว่านสี่ทิศ ซ่อนกลิ่น บัวรักเร่ บอนสี เป็นต้น
   ไม้ดอกไม้ประดับที่ขยายพันธุ์ด้วยหน่อได้แก่ พุทธรักษา สร้อยทอง หน้าวัว เยอร์บีร่า เป็นต้น
2. พืชผักสวนครัวที่ขยายพันธุ์ด้วยหัวได้แก่ หอม กระเทียม เป็นต้น
   พืชผักสวนครัวที่ขยายพันธุ์ด้วยหน่อได้แก่ ขิง ข่า ขมิ้น ตะไคร้ เป็นต้น
3. พืชชนิดอื่นที่ขยายพันธุ์ด้วยหัวได้แก่ เผือก สับปะรด มันฝรั่ง เป็นต้น
   พืชชนิดอื่นที่ขยายพันธุ์ด้วยหน่อได้แก่ กล้วย

หัว หัวคือ ส่วนของพืชที่มีลักษณะกลมหรือค่อนข้างกลม ซึ่งอาจหมายถึง

1. หัวที่เกิดจากลำต้น มีการสะสมอาหารและอัดตัวกันแน่นเป็นก้อนเช่น เผือก มันฝรั่ง บัวฝรั่ง
2. หัวที่เกิดจากเหง้า มีการสะสมอาหารและอัดตัวกันแน่นเช่น ขิง ข่า ว่านสี่ทิศ
3. หัวที่เกิดจากรากเกิดการสะสมอาหาร มีลักษณะเด่นคือหัวของพืชชนิดนี้ไม่มีข้อและปล้องเช่น มันเทศ
4. หัวที่เกิดจากกาบใบ เป็นหัวของพืชใบเลี้ยงเดี่ยวที่เกิดจากกาบใบห่อหุ้มกันเป็นก้อนเช่น หอม กระเทียม ว่านแสงอาทิตย์

หน่อ หน่อคือ ส่วนของพืชที่เจริญเติบโตมาจากต้นเดิม พัฒนาเป็นต้นใหม่ ซึ่งเรียกว่า หน่อ เพื่อให้ตัวเองมีจำนวนมากขึ้น พืชที่ขยายพันธุ์ด้วยวิธีนี้ได้แก่ ขิง ข่า กระชาย กล้วย พุทธรักษา หน้าวัว เยอร์บีร่า เป็นต้น
ประโยชน์ของการขยายพันธุ์พืช การขยายพันธุ์พืชมีประโยชน์ ดังนี้

1. ทำให้มีจำนวนต้นพืชมากขึ้น
2. ช่วยรักษาพันธุ์พืชที่มีลักษณะดีมิให้สูญพันธ์
3. ทำให้ได้พันธุ์พืชใหม่ที่มีคุณภาพดี

การคัดเลือกพันธุ์ การเลือกหัวและหน่อเพื่อใช้เป็นต้นพันธุ์ ควรปฏิบัติดังนี้

1. เลือกหัวและหน่อจากต้นพันธุ์ดี มีลักษณะตรงตามพันธุ์
2. เลือกหัวและหน่อที่สมบูรณ์แข็งแรง
3. มีขนาดเหมาะสมในการขยายพันธุ์ ขนาดไม่เล็ก ไม่โตจนเกินไป แตกใบอ่อนประมาณ 2-3 ใบ เลือกหัวและหน่อที่ปราศจากโรคและแมลงรบกวน

เครื่องมือในการขยายพันธุ์โดยการแยกหัวและหน่อ

• เสียม สำหรับขุดคุ้ยดินเพื่อแยกหัวและหน่อของพืช
• มีด สำหรับตัดแยกหน่อจากต้นเดิม
• ช้อนปลูก สำหรับขุดหัวหน่อของพืชและขุดหลุม สำหรับพืชต้นเล็กๆ
• จอบ สำหรับขุดแปลง หรือขุดหลุมปลูก

การเก็บรักษาเครื่องมือ
เมื่อใช้งานเสร็จแล้ว ล้างให้สะอาด เช็ดให้แห้ง ทาน้ำมันกันสนิมส่วนที่เป็นโลหะ เก็บเข้าที่ให้เรียบร้อย

วิธีแยกหัวและหน่อ การแยกหัวและหน่อของต้นพืชเพื่อนำไปปลูก มีขั้นตอนในการปฏิบัติดังนี้

1. เมื่อเลือกหัวและหน่อได้ตามต้องการแล้ว ใช้เสียมหรือช้อนปลูกขุดคุ้ยให้เห็นส่วนของหัวและหน่อที่แยกออกมาจากต้นเดิม
2. ใช้มีดคมๆเฉือนส่วนของหัวและหน่อที่ติดกับต้นเดิมให้ขาดออกจากกัน
3. ใช้เสียมหรือช้อนปลูกขุดหัวและหน่อที่เฉือนขาดจากต้นแม่แล้วขึ้นมา
4. ถ้าหัวและหน่อมีใบติดมาก ควรตัดใบทิ้งบ้างเพื่อป้องกันการคายน้ำ
5. ตัดรากที่ติดมากับหัวและหน่อ
6. นำไปปลูกในภาชนะหรือแปลงที่เตรียมไว้

ข้อดีและข้อเสียของการขยายพันธุ์ด้วยวิธีแยกหน่อและหัว
ข้อดี

1. ได้พืชที่มีลักษณะตรงตามพันธุ์เดิมทุกประการ
2. ทำได้ง่ายกว่าการขยายพันธุ์พืชโดยการใช้ส่วนต่างๆ ของพืช วิธีอื่นๆ
3. ให้ผลผลิตเร็วกว่าการขยายพันธุ์โดยการใช้เมล็ด

ข้อเสีย

1. ขยายพันธุ์ได้ครั้งละน้อยๆ
2. ทำได้ช้ากว่าการขยายพันธุ์ด้วยเมล็ด
3. เสียค่าใช้จ่ายมากกว่า

วิธีปลูก

1. ขุดหลุมในภาชนะหรือแปลงที่เตรียมดินไว้แล้ว นำหัวและหน่อที่แยกไว้มาวางกลางหลุม
2. กลบดินให้มีส่วนยอดโผล่ออกมา ให้มีสภาพเหมือนก่อนแยกมาปลูก ระวังอย่าให้ดินกลบยอด หรือปลูกตื้นจนดินกลบรากไม่มิด
3. การปลูกเว้นระยะห่างระหว่างแถวและระหว่างต้น โดยคำนึงถึงขนาดการเจริญเติบโตของพืชเมื่อโตเต็มที่แล้ว ต้นพืชมีขนาดใหญ่ระยะห่างก็มาก ส่วนพืชที่มีขนาดเล็กระยะห่างก็น้อยลง
4. รดน้ำให้ชุ่มแต่อย่าให้แฉะขัง เพราะโคนต้นอาจเน่าตายได้ต่อไปรดน้ำทุกเช้าเย็น
5. ทำร่มบังแดด ประมาณ 3-5 วันควรทำในเวลาตอนเช้าหรือเย็นที่แดดไม่จัดมาก

ตัวอย่างการขยายพันธุ์พืชชนิดต่าง ๆ

กล้วย
กล้วยเป็นไม้ล้มลุกขนาดใหญ่ มีลำต้นแท้จริงอยู่ใต้ดิน ส่วนลำต้นที่มองเห็นนั้นเป็นกาบใบที่อัดกันแน่น เป็นผลไม้ชนิดแรกที่คนนิยมปลูกเพื่อเป็นอาหาร ใช้ประโยชน์ได้เกือบทุกส่วนของลำต้น ให้ผลเร็ว เป็นที่นิยมปลูกของคนทั่วไป
การขยายพันธุ์ : ใช้วิธีการแยกหน่อ เมื่อเลือกหน่อที่ต้องการได้แล้วใช้เสียมขุดคุ้ยดินให้เห็นโคนของหน่อที่แตกออกมาจากต้นแม่ จากนั้นใช้มีดเฉือนส่วนโคนของหน่อที่ติดกับต้นแม่ให้ขาดจากกัน ใช้เสียมงัดหรือตักหน่อขึ้นมา ใช้มีดตัดแต่งรากและใบออกเสียบ้าง เพื่อลดการคายน้ำก่อนนำไปปลูก
การปลูก ขุดหลุมกว้างและลึก 50 เซนติเมตร ใส่ดินผสมใบไม้ ปุ๋ยคอก โรยปูนขาวเล็กน้อยเพื่อลดความเปรี้ยวของดิน วางต้นพันธุ์ลงกลางหลุม กลบดินให้แน่น รดน้ำให้ชุ่ม

ว่านสี่ทิศ
เป็นพืชที่มีใบสีเขียวบางชนิดมีสีขาวอยู่ตรงกลางใบดอกมีหลายสี เช่น สีแดง ส้ม ชมพู แสด ขาว เป็นต้น
การขยายพันธุ์ : เมื่อเลือกต้นพันธุ์ได้แล้ว ใช้ช้อนปลูกขุดที่โคนต้นจนเห็นหัวเดิมและหัวที่เกิดจากหัวของต้นแม่ ใช้ช้อนปลูกงัดหัวขึ้นมาจากดินเล็กน้อย จากนั้นใช้มีดตัดแยกส่วนของหัวที่เจริญออกมาจากต้นแม่แล้วทำการตัดแต่งใบและรากออกบางส่วน ก่อนนำไปปลูก
การปลูก เมื่อเตรียมดินเสร็จ ใช้ช้อนปลูกขุดเป็นหลุม วางหัวว่านสี่ทิศลงไปกลบดินให้แน่น รดน้ำให้ชุ่มต่อไปรดน้ำเช้าเย็นทุกวัน

พุทธรักษา
เป็นพืชล้มลุกมีลำต้นห่อหุ้มด้วยกาบใบ ดอกและใบสวยงามดอกมีหลายสีเช่น สีขาว แดง เหลือง ส้ม ชมพู เป็นต้น ชอบดินร่วนซุย มีอินทรีย์วัตถุมาก เป็นที่นิยมปลูกพืชโดยทั่วไป โดยเฉพาะริมน้ำ ริมถนน เพื่อความสวยงาม
การขยายพันธุ์ : เมื่อเลือกหน่อที่ต้องการได้แล้ว ใช้เสียมขุดที่โคนต้นให้เห็นส่วนโคนของหน่อที่แยกออกมาจากต้นแม่ จากนั้นใช้มีดเฉือนส่วนโคนพุทธรักษาให้ขาดออกจากกัน ใช้ช้อนปลูกขุดและตักหน่อขึ้นมา ใช้มีดตัดแต่งรากและใบออกเสียบ้างเพื่อลดการคายน้ำของใบก่อนนำไปปลูก
การปลูก เมื่อเตรียมดินเสร็จแล้วใช้ช้อนปลูกขุดเป็นหลุม วางหน่อพุทธรักษาลงไป กลบดินให้แน่น นิยมปลูกกันทั้งในภาชนะและในแปลง รดน้ำให้ชุ่ม