ชันโรง ผึ้งจิ๋วมหัศจรรย์

ชันโรงเป็นชื่อเรียกแมลงจำพวกผึ้งที่ไม่มีเหล็กใน จากการศึกษาพบว่าในปะเทศไทยได้มีการค้นพบพันธุ์ชันโรง จำนวน 23 ชนิด กระจายอยู่ทั่วทุกภาคของประเทศไทย ชันโรงมีชื่อเรียกแตกต่างกันไปในแต่ละภาคของประเทศไทย ภาคกลางเรียกรวม ๆ กันว่าชันโรง ภาคเหนือเรียกชันโรงตัวเล็กว่าขี้ตั๋งนี เรียกชันโรงตัวใหญ่ว่าขี้ย้า ภาคตะวันออกเรียกว่าอีโลม ภาคตะวันตกเรียกว่าตุ้งติ้ง ภาคอีสานเรียกว่าขี้สูดสำหรับชันโรงที่ทำรังใต้ดินและภาคใต้เรียกแมลงอุง เป็นต้น

ชันโรง มีบทบาทสำคัญในการช่วยผสมเกสรพืชโดยเฉพาะพืชป่าและพืชพื้นเมือง ชันโรงเป็นแมลงที่อยู่รวมกันเป็นสังคม มีการสร้างรวงรัง โดยแบ่งเป็นสัดส่วน เป็นเซลล์หรือกระเปาะ ระหว่างกระเปาะเก็บเกสร กระเปาะเก็บน้ำหวาน และกระเปาะสำหรับวางไข่และเลี้ยงดูตัวอ่อน ชันโรงมีการเก็บรักษาอาหารไว้ใช้ในยามที่ขาดแคลนอาหารตามธรรมชาติ

ภายในรัง ชันโรงจะประกอบไปด้วยชันโรง 3 วรรณะเช่นเดียวกันกับผึ้ง คือ วรรณะชันโรงนางพญา วรรณะชันโรงตัวผู้และวรรณะชันโรงงาน ชันโรงมีวงจรชีวิตเช่นเดียวกับผึ้งคือ ไข่ หนอน ดักแด้ และตัวเต็มวัยมีหน้าที่ในการวางไข่ และควบคุมรัง เซลล์ของนางพญาจะมีขนาดใหญ่กว่าเซลล์ของชันโรงงาน จะถูกสร้างขึ้นมาเป็นระยะ ๆ โดยเฉพาะในช่วงที่มีอาหารอุดมสมบูรณ์ เช่น ฤดูดอกไม้บาน ซึ่งถือได้ว่าเป็นช่วงสำหรับการขยายพันธุ์ของชันโรง จากการศึกษา ยังไม่ได้ข้อสรุปที่แน่ชัด

นางพญา ของชันโรงผสมพันธุ์กับชันโรงตัวผู้ภายนอกรังหรือผสมพันธ์กันภายในรัง

ชันโรงตัวผู้
มีจำนวนโคโมโซมชุดเดียว (n) มีจำนวนปล้องหนวด 12 ปล้อง มีตารวมใหญ่กว่าชันโรงงาน มีหน้าที่ผสมพันธุ์กับชันโรงนางพญาเพียงอย่างเดียว เหมือนกับผึ้งตัวผู้ การสร้างชันโรงเพศผู้ของรัง จะสร้างเฉพาะฤดูผสมพันธุ์เท่านั้น เมื่อชันโรงตัวผู้บินออกจากรังไปแล้วจะไม่กลับเข้ารังอีก เนื่องจากชันโรงงานที่ทำหน้าที่รักษารังจะไม่ยอมให้ชันโรงตัวผู้กลับเข้ารัง

ชันโรงงาน
เป็นวรรณะที่มีมากที่สุดภายในรัง และมีหน้าที่ภายในรังเช่นเดียวกับผึ้งงานโดยมีการแบ่งหน้าที่ตามช่วงอายุ เช่น เมื่อมีอายุน้อยจะมีหน้าที่ทำความสะอาดรัง สร้างและซ่อมแซมรวงรัง เลี้ยงดูตัวอ่อน ป้อนอาหารให้ชันโรงนางพญา และป้องกันรักษารังตามลำดับ ส่วนพวกที่มีอายุมากก็จะทำหน้าที่บินออกไปหาอาหารเพื่อนนำมาเก็บสะสมไว้ภายในรังต่อไป

การสร้างรังของชันโรง
การสร้างรังในโพรงต้นไม้ที่มีชีวิต เนื่องจากต้นไม้อาจถูกทำลายจากศัตรู เช่น หนอนเจาะลำต้นทำให้เกิดโพรงไม้พบมากในป่าดิบชื้นที่มีความอุดมสมบูรณ์ ชันโรงที่พบได้แก่ ขี้ย้าแดง
สร้างรังใต้ดิน โดยอาศัยจอมปลวกเก่าหรือโพรงใต้ดินโดยทำปล่องหรือปากทางเข้าออกเป็นท่อ
สร้างรังในโพรงต้นไม้ที่ไม่มีชีวิต เป็นชันโรงชนิดที่พบได้ทั่วไปและเป็นชนิดที่ปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อมได้ดี
สร้างรังในโพรงเทียม เช่นในไห กระบอกไม้ไผ่ ท่อน้ำ หรือรอยแตกของผนังบ้าน กำแพง ฯลฯ เป็นชันโรงที่อยู่ใกล้ชิดกับมนุษย์ สร้างรังในลักษณะเปิดโล่ง โดยเข้าไปแย่งรังมดในการอาศัยมีเพียงชนิดเดียวที่ทำรังในลักษณะนี้

โครงสร้างรังของชันโรง

1. ปากทางเข้ารัง มีหลายลักษณะเช่น เป็นหลอดหรือปล่อง เป็นรูปปากแตร หรือเป็นรูเล็ก ๆ มียางเหนียว ๆ บริเวณปากทางเข้าออกรัง ชันโรงสามารถผ่านเข้าออกรังได้ครั้ง 2- 3 ตัว
2. โครงสร้างภายในรังของชันโรง ชันโรงมีการสร้างห้องหรือเซลล์ หรือที่เรียกอีกอย่างหนึ่งว่ากระเปาะแบ่งแยกกันตามประโยชน์ใช้สอย คือ มีการสร้างกระเปาะเก็บเกสร กระเปาะเก็บน้ำหวาน กระเปาะสำหรับวางไข่และเลี้ยงดูตัวอ่อน โดยมีการสร้างแบ่งออกเป็นประเภทต่างตามชนิดของชันโรงคือ
   – แบบรวมกลุ่มเป็นรูปตัว L
   – สร้างรวงตามแนวนอน
   – สร้างรวงตามแนวตั้ง
   – สร้างรวงแบบเอียงข้างเป็นแนวนอน

วิธีการแยกขยายชันโรง
ในปัจจุบัน เรายังไม่สามารถแยกขยายรังชันโรงโดยวิธีทางวิทยาศาสตร์ได้เหมือนกับการแยกขยายรังของผึ้งพันธุ์ เนื่องจากยังไม่สามารถสร้างนางพญาของชันโรงโดยวิธีย้ายตัวอ่อนได้แต่สามารถขยายพันธุ์โดยอาศัยวิธีการแบบธรรมชาติซึ่งยังขาดประสิทธิภาพในการขยายพันธุ์ชันโรง อนึ่งในการขยายพันธุ์ชันโรงต้องอาศัยประสบการณ์ของผู้เลี้ยงเป็นสำคัญ คือ ต้องอยู่ในช่วงจังหวะเวลาที่เหมาะสมกล่าวคือ ชันโรงรังนั้น ๆ มีความต้องการที่จะขยายรังอยู่แล้วทำได้ดังนี้

1. จัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์ที่จะใช้ในการขยายรังชันโรง
   – รังที่จะทำการแยกขยาย
   – เหล็กงัดรังชนิดเดียวที่ใช้ในการเลี้ยงผึ้ง
   – หมวกตาข่าย
   – เครื่องพ่นควัน
   – กระบอกพ่นน้ำชนิดพ่นฝอย
2. คัดเลือกรังชันโรงที่สมบูรณ์แข็งแรงมีประชากรชันโรงหนาแน่นมีการสะสมอาหารและน้ำหวานไว้ภายในรังจำนวนมากมีการสร้างเซลล์นางพญาและเซลล์ตัวอ่อน
3. ตัดแบ่งกระเปาะเกสร กระเปาะน้ำหวาน กระเปาะตัวอ่อน ประมาณ 1 ใน 3 ของรังเดิมถ้าพบเซลล์นางพญาให้ตัดมาด้วย และให้มีตัวเต็มวัยของชันโรงติดมาด้วยเพื่อทำหน้าที่ต่าง ๆ ในรังที่แยกใหม่
4. ควรตรวจเช็คส่วนที่แยกใส่รังใหม่ให้แน่ใจว่าไม่มีนางพญาชันโรงตัวเดิมติดมาด้วย
5. หลังจากนั้นจากเกิดขบวนการสร้างนางพญาชันโรงตัวใหม่ขึ้นตามธรรมชาติโดยจะมีโอกาสที่จะประสบความสำเร็จในการแยกขยายรังชันโรงประมาณ 30 – 40 %
6. ช่วงเวลาที่แยกขยายรังชันโรงคือ ช่วงฤดูดอกไม้บานมีการสะสมอาหารไว้ภายในรังเป็นจำนวนมากและภายในรังได้มีการสร้างชันโรงตัวผู้จำนวนมากสำหรับการผสมพันธุ์กับนางพญาชันโรงตัวใหม่

การทำการแยกขยายพันธุ์ชันโรง ยังไม่มีวิธีการที่ให้ผลแน่นอนขณะนี้ยังอยู่ในระหว่างการศึกษาทดลอง ดังนั้นการแยกขยายพันธุ์ชันโรงยังต้องอาศัยประสบการณ์ช่วงเวลาและโอกาสที่เอื้ออำนวยของธรรมชาติเป็นสำคัญ

แหล่งความรู้ ศูนย์ส่งเสริมและพัฒนาอาชีพการเกษตร จังหวัดเชียงใหม่ (ผึ้ง)

การเลี้ยงชันโรงอย่างง่ายสำหรับมือใหม่
ท่านที่มีสวนผลไม้ หากต้องการที่จะเลี้ยงชันโรงจะต้องมีเทคนิคเริ่มต้นเพื่อเป็นฝึกหัดตนเองซึ่งเป็นเส้นทางเริ่มต้นไปสู่ความสำเร็จ เนื่องจากปัจจุบันนอกจากการใช้ผึ้งผสมเกสรพืชแล้วยังมีการใช้ชันโรงหรือผึ้งจิ๋วเข้ามาใช้ผสมเกสรด้วยโดยการปล่อยชันโรงผสมเกสรจะแม่นยํากว่าผึ้งนั่นเอง และยังสามารถสร้างรายได้ให้กับเกษตรกรได้อีกด้วย

เกษตรกรผู้เลี้ยงชันโรงในภาคตะวันออก โดยเฉพาะ จ.จันทบุรี ปัจจุบันมีการทำการแยกขยายพันธุ์ชันโรงออกจำหน่ายในราคารังละ 600-1,200 บาท และการเช่ารังชันโรงเพื่อการผสมเกสรพืชเศรษฐกิจ ทั้งทุเรียน เงาะ และลำไย โดยคิดค่าเช่ารังละประมาณ 30 บาท/วัน จะเห็นได้ว่าชันโรงแมลงที่รู้จักในวงแคบ สามารถสร้างรายได้ให้แก่เกษตรกรทั้งทางตรง และทางอ้อมทั้งปี นับว่าแนวทางการเลี้ยงชันโรงเพื่อการค้า และการส่งออกมีอนาคตไกล และมีความน่าสนใจ ดังนั้น ผศ.มาโนช กลูพฤกษี มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก วิทยาเขตจันทบุรี ม.10 ต.พลวง อ.เขาคิชกูฎ จ.จันทบุรี จึงได้แนะนำการเลี้ยงชันโรงอย่างง่ายผ่านทาง FM 106.25 MHz.สถานีวิทยุร่วมด้วยช่วยกัน จ.จันทบุรี สำหรับผู้ที่สนใจต้องการเริ่มต้นเลี้ยงแบบง่ายๆ

วัสดุ/อุปกรณ์

1. กระถางดินเผา /กล่องไม้สำหรับเลี้ยงผึ้ง หรือยางรถยนต์ที่ไม่ได้ใช้แล้ว
2. พ่อแม่พันธุ์ชันโรง

ขั้นตอน

1. นำวัสดุในการสร้างรังให้ชันโรง เช่นกระถางดินเผาคว่ำลงให้เหลือทางออกทางเดียว หรือยางรถยนต์ซ้อนกันหลายๆเส้น หรือกล่องไม้ที่ใช้สำหรับเลี้ยงผึ้ง
2. นำพ่อพันธุ์แม่พันธุ์ชันโรง มาใส่ในรัง ต้องปล่อยในเวลากลางคืนเพราะถ้าเจอแสงชันโรงจะหนีออกจากรัง
3. บริเวณที่เลี้ยงต้องมีพืชอาหาร เช่น ดอกของไม้ผล ดอกของวัชพืช ดอกของไม้ดอกต่างๆ ช่วงเวลาการบานของดอกต่างๆกัน ซึ่งจะทำให้ชันโรงมีอาหารตลอดทั้งปี
4. หลังจากนั้นชันโรงจะอยู่อย่างถาวร เนื่องจากชันโรงไม่ชอบย้ายถิ่นฐานเหมือนผึ้ง
5. เนื่องจากชันโรงชอบความสงบ จึงไม่ควรมีสิ่งรบกวนหรือย้ายรัง

แหล่งที่มาของข้อมูล : มาโนช กลูพฤกาษี. สัมภาษณ์,1 ตุลาคม 2556.
เรียบเรียงโดย : นภาพร วันทะมาศ เจ้าหน้าที่สถานีวิทยุร่วมด้วยช่วยกันจังหวัดจันทบุรี