ดีปลี เครื่องเทศรสเผ็ดร้อน

ดีปลี เป็น เป็นพืชเดียวกันกับชะพลูและพลู กลิ่นหอมฉุนเป็นสิ่งคู่กันกับพืชในวงศ์นี้ เพราะมีน้ำมันหอมระเหยซ่อนอยู่ในใช ลำต้นและผลดีปลีนั้นจะว่าไปก็เหมือนพืชผักที่ไม่ค่อยมีคนรู้จักได้ยินแต่ชื่อว่าเป็นเครื่องเทศชนิดหนึ่ง แต่ต้น ผล ใบนั้นจะมีรูปร่างอย่างไรก็ไม่รู้ อย่าว่าแต่ต้นเลย ดีปลีที่เป็นเครื่องเทศแล้วก็คงมีไม่มากคนที่รู้จัก นอกจากคนที่ต้องใช้บ่อย ๆ ตามพื้นที่ที่มีฝนตกชุก มีความชื้นสูง มักจะมีพืชในวงศ์ PIPERACEAE หรือวงศ์พริกไทย ขึ้นได้ดีมีมากมาย พืชในวงศ์นี้ก็ได้แก่พริกไทย ชะพลูและพลู ดีปลีของเราก็เป็นหนึ่งในสมาชิกวงศ์พืชดังกล่าวนี้ด้วย ดีปลีนั้นเติบโตได้ดีในทุกภาค ขอเพียงให้ชุ่มชื้น มีแดดเพียงร่มรำไร ดีปลีก็แตกดอกออกผลให้คนมาเก็บไปกิน และเก็บไปตากแห้งทำยา ทำเครื่องเทศปรุงรสปรุงกลิ่นอาหารให้น่ารับประทาน

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Piper retrofractum Vahl
ชื่อสามัญ : long pepper
วงศ์ : Piperaceae
ชื่อท้องถิ่น : ดีปลีเชือก (ภาคใต้) ประดงข้อ ปานนุ (ภาคกลาง) พิษพญาไฟ

ดีปลีเป็นไม้เถาเลื้อย ลำต้นค่อนข้างกลมและเรียบ มีรากช่วยยึดเกาะซึ่งจะงอกออกตามข้อ ใบเป็นใบเดี่ยวรูปไข่ กว้าง 4 – 5 เซนติเมตร ยาว 8 – 10 เซนติเมตร ปลายใบแหลม ผิวใบมัน ดอกมีลักษณะเป็นแท่งทรงกระบอก ปลายมน ตั้งปลายขึ้นข้างบน มีสีเขียว เมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีส้มแดง กว้าง 0.5 – 0.8 เซนติเมตร ยาวประมาณ 5 – 6 เซนติเมตร มีทั้งต้นตัวผู้และต้นตัวเมีย โดยต้นตัวผู้จะมีช่อดอกสั้นเรียวเล็ก ส่วนต้นตัวเมียจะมีดอกอวบกลม ผลมีรูปร่างค่อนข้างกลมเป็นผลย่อมฝังอยู่กับแกนช่อแยกจากกันไม่ได้

ดีปลีเป็นพืชในเขตร้อนชื้น แต่สามารถทนแล้งได้ดี โดยทั่วไปพยในเขตป่าดงดิบเขาชื้น สภาพดินร่วนอุดมสมบูรณ์ มีการระบายน้ำดี สภาพน้ำฝนควรจะมีสม่ำเสมอ แต่ต้องไม่มีน้ำขัง

สรรพคุณ :

• ราก – แก้พิษอัมพฤกษ์ อัมพาต พิษปัตคาด แก้ตัวร้อน แก้พิษคุดทะราดให้ปิดธาตุ แก้ท้องร่วง ขับลมในลำไส้ แก้คุดทะราด
• เถา – แก้พิษงู ขับเสมหะ แก้ปวดฟัน ปวดท้อง จุกเสียด แก้เสมหะพิการ แก้ลมอัมพฤกษ์ แก้มุตฆาต
• ใบ – แก้ปวดเมื่อย แก้เส้นเอ็น
• ดอก – แก้อาการคลื่นไส้อาเจียน แก้จุกเสียดแน่นท้อง ขับลมในลำไส้ให้ผายและเรอ แก้หืด ไอ แก้ริดสีดวง คุดทะราด แก้ลมวิงเวียน แก้เสมหะ น้ำลายเหนียว แก้ไอ บำรุงธาตุ แก้ท้องเสีย แก้ปถวีธาตุ 20 ประการ แก้อัมพาต และเส้นปัตคาด
• ผลแก่จัด – รสเผ็ดร้อน แก้ลม บำรุงธาตุไฟ แก้หืดไอ แก้เสมหะ(หลังเป็นหวัด) แก้หลอดลมอักเสบ ยาขับระดู ยาธาตุ ทาแก้ปวดเมื่อยและอักเสบของกล้ามเนื้อ แก้อาการท้องขึ้น ท้องอืดเฟ้อแน่นจุกเสียด ขับลม บำรุงธาตุ ใช้ประกอบตำรายาที่ใช้รักษาโรคเกี่ยวกับระบบย่อยอาหาร ธาตุไม่ปกติ (ใช้เป็นยาขับลม แต่ไม่นิยมใช้ โดยมากนำมาเป็นเครื่องเทศ)

วิธีและปริมาณที่ใช้

• อาการท้องอืด ท้องเฟ้อ และปวดท้อง และแก้อาการคลื่นไส้อาเจียนที่เกิดจากธาตุไม่ปกติ
  โดยใช้ผลดีปลีแก่แห้ง 1 กำมือ (ประมาณ 10-15 ผล) ต้มเอาน้ำดื่ม ถ้าไม่มีผลใช้เถาต้มแทนได้
• อาการไอ และขับเสมหะ
  ใช้ผลแห้งแก่ ประมาณครึ่งผล ฝนกับน้ำมะนาวแทรกเกลือเล็กน้อย กวาดคอ หรือจิบบ่อยๆ
• ผลดีปลีแห้งใช้เป็นเครื่องเทศ ประกอบอาหาร มีรสเผ็ดร้อน ขม

รสและสรรพคุณในตำรายาไทย

• เถา รสเผ็ดร้อน แก้เสมหะพิการ แก้ปวดฟัน ปวดท้อง จุกเสียด แก้ริดสีดวงทวาร
• ใบ รสเผ็ดร้อน แก้เส้นสุมนา (เส้นศูนย์กลางลำตัว)
• ดอก รสเผ็ดร้อนขม แก้ปถวีธาตุพิการ แก้ท้องร่วง ขับลมในลำไส้ แก้หืดหอบ แก้ลมวิงเวียน
• ราก รสเผ็ดร้อนขม แก้เส้นอัมพฤกอัมพาต ดับพิษปัตตฆาต แก้หืดหอบ แก้ลมวิงเวียน

สรรพคุณดีปลี

• แก้ไอขับเสมหะ ใช้ดีปลี ๑ ผล เกลือป่น ๑ ช้อนชา น้ำมะนาว ๑ ซีก ฝนดีปลีเติมมะนาว เกลือให้เข้ากัน นำมากวาดคอ หรือจิบก็ได้ แก้ ไอขับเสมหะ เจ็บในลำคอ ใช้ดีปลี ๓ ดอก ผิวมะนาว ๑ ลูก พริกไทยร่อน ๓ เม็ด หัวกระเทียม ๓ กลีบ ทั้งหมดตำละเอียด ผสมน้ำมะนาว คลุกให้เข้า กันปั้นเป็นลูกกลอน ขนาดเม็ดพุทรา ใช้อมบ่อยๆ รักษาอาการเจ็บใน ลำคอ
• แก้ท้องอึดเฟ้อ แน่นจุกเสียด ใช้ดอกดีปลีแก่ๆ ๑ กำมือ ( ๑๐-๑๕ ดอก) ต้มเอาน้ำดื่ม ใช้เถาต้มแทนก็ได้
• ยาอายุวัฒนะ ใช้ดอกดีปลี ๑๐ ดอก พริกไทย ๑๐ เม็ด หัวแห้ว หมู ๑๐ หัว ตำละเอียด ผสมน้ำผึ้งแท้ รับประทาน ก่อนนอนทุกคืน เป็นยาอายุวัฒนะ( ยานี้ให้ทำเฉพาะวันเสาร์ รับประทานให้หมดภานใน ๑ วัน)

การปลูก
การปลูกดีปลีสามารถเพาะจากเมล็ดหรือขยายจากเถาได้ โดยทั่วไปนิยมขยายจากเถาโดยการนำเถาของดีปลีมาตัดเป็นท่อนๆ ชำในกระบะทรายจนกระทั่งเถาดีปลีแตกรากและยอดใหม่แล้ว การเตรียมพื้นที่โดยการพรวนดินใส่ปุ๋ยคอก เนื่องจากดีปลีเป็นไม้เลื้อย จึงต้องทำค้างให้เลื้อยโดยใช้เสาไม้หรือเสาซีเมนต์ ความยาวของเสาประมาณ 4 – 5 เมตร โดยฝังลงดินลึกประมาณ 0.5 – 1 เมตร ระยะปลูก 1 x 1 เมตร แล้วนำเถาดีปลีที่ชำจนรากงอกแล้วลงปลูกข้างๆ เสา ใช้เชือกหรือลวดยึดต้นกับเสาอย่างหลวมๆ ให้ต้นทอดไปตามยอดเสา ควรมีการพรางแสงในระยะแรกๆ เพื่อช่วยให้ต้นอ่อนเจริญได้ดีขึ้น

การดูแลรักษา
ในระยะแรกควรให้น้ำอย่างสม่ำเสมอ อย่าให้น้ำท่วมขังหลังจากต้นเจริญดีแล้วจะมีรากออกมาช่วยเกาะกับเสาหลัก ซึ่งช่วงนี้สามารถตัดเชือกออกได้ การใส่ปุ๋ยโดยคลุกกับดินรอบๆ โคนต้น ซึ่งจะช่วยให้ต้นแข็งแรงและเจริญเติบโตดีขึ้น ศัตรูพืชที่พบได้แก่ เพลี้ยแป้ง ป้องกันกำจัดโดยใช้เซฟวิน

การเก็บเกี่ยวและผลผลิต
ดีปลีจะให้ผลผลิตได้เมื่ออายุ 2 ปี การเก็บเกี่ยวจะเก็บส่วนของดอกซึ่งจะมีผลอยู่ภายใน ซึ่งจะเก็บในขณะที่ผลแก่จัดแต่ยังไม่สุกคือ ยังมีสีเขียวอยู่ซึ่งเป็นระยะที่ดีปลีมีกลิ่นฉุนมากที่สุดจากนั้นจะนำไปตากแดดจนแห้งเปลี่ยนเป็นสีเทา ผลผลิตดีปลีแห้ง 200 กิโลกรัมต่อไร่ โดยดีปลีสด 4 กิโลกรัม เมื่อแห้งแล้วจะได้ดีปลีแห้ง 1 กิโลกรัม