ยาดองสมุนไพร ภูมิปัญญาไทยมิได้แต่ยาดองเหล้า

ยาดองสมุนไพรเป็นการนำเอาสมุนไพรมาหมักหรือแช่เพื่อให้สารสำคัญหรือตัวยาในสมุนไพรนั้นถูกสกัดออกมา โดยโรคและอาการที่นิยมใช้ยาดองรักษาส่วนใหญ่จะเป็นกลุ่มอาการปวดเมื่อย บำรุงกำลัง

ยาดองหมายถึง การแช่สมุนไพรในตัวทำละลาย โดยจะยังคงเห็นชิ้นส่วนของสมุนไพร
ยาหมัก หมายถึง การแช่สมุนไพรหรือน้ำต้มของสมุนไพรโดยอาศัยจุลินทรีย์ที่มีประโยชน์บางชนิดเป็นตัวช่วยในการย่อยสลาย หรือเปลี่ยนแปลงองค์ประกอบทางเคมีของวัตถุดิบ โดยมีน้ำตาลเป็นอาหารให้กับจุลินทรีย์
แต่ในความเป็นจริง ยาดองและยาหมักก็มักใช้แทนหรือเรียกรวมๆ กันได้

ยาหมัก

• การหมักมักมีจุลินทรีย์เข้ามาเกี่ยวข้อง
• การแช่สมุนไพรไว้ในภาชนะ หากปิดฝาสนิท ไม่ให้อากาศเข้า เชื้อจุลินทรีย์ที่ไม่ใช้อากาศจะเปลี่ยนน้ำตาลให้แอลกอฮอล์ สังเกตได้จากฟอง ดังนั้นหากไม่ต้องการแอลกอฮอล์ให้ปิดฝาด้วยผ้าขาวบาง ให้มีอากาศผ่านได้บ้าง เช่น ยาดองน้ำผึ้ง
• การหมักใช้หมักชิ้นส่วนของสมุนไพรหรือยาต้มสมุนไพรก็ได้

ข้อดีของยาดอง-ยาหมัก

• ได้ตัวยาที่มีความเข้มข้นสูง เนื่องจากสมุนไพรสัมผัสกับตัวทำละลายเป็นเวลานาน
• เป็นการเก็บรักษาสมุนไพรไว้ใช้ได้นาน
• ไม่เปลืองตัวยาสมุนไพร เพราะใช้สมุนไพรเพียงนิดและให้สัมผัสกับตัวทำละลายนานขึ้น
• ช่วยคงไว้ซึ่งสาระสำคัญบางชนิดที่สลายได้ง่ายด้วยความร้อน
• ทำให้สมุนไพรบางชนิดที่รสชาติไม่อร่อยรับประทานได้ง่ายขึ้น

ข้อควรระวังในการใช้ยาดอง-ยาหมัก
เนื่องจากยาดองมีหลายประเภท การใช้จึงต้องใช้ด้วยความเข้าใจ หากใช้ไม่ถูกกับวัตถุประสงค์ ก็อาจจะเกิดผลเสียมากกว่าผลดี

การดองมี 6 รูปแบบด้วยกัน คือ

1. ยาดองน้ำผึ้ง
2. ยาดองเหล้า
3. ยาดองแป้งข้าวหมาก
4. ยาดองเปรี้ยว
5. ยาดองเกลือหรือดองเค็ม
6. ยาดองน้ำมูตรหรือน้ำปัสสาวะ

ยาดองเหล้า เป็นการนำเอาเหล้ามาเป็นตัวสกัดเอาตัวยาในสมุนไพรออกมา ไม่เหมาะกับผู้ที่มีโรคประจำตัว เช่น เบาหวาน ความดัน โรคหัวใจ ผู้ที่แพ้แอลกอฮอล์ หญิงตั้งครรภ์ หรือหญิงที่ให้นมบุตร

• เป็นการสกัดสารสำคัญของสมุนไพรออกมาด้วยเหล้า
• สมุนไพรที่มักนำมาดองเหล้าส่วนใหญ่จะมีสรรพคุณในการแก้ปวดเมื่อย บำรุงกำลัง ขับน้ำคาวปลา ส่วนของสมุนไพรที่ใช้มักจะเป็นแก่น เป็นราก
• ยาดองเหล้าจะใช้เหล้าเป็นตัวขยายหลอดเลือด นำพาสมุนไพรไปสู่อวัยวะเป้าหมาย
• การรับประทานวันละ 30 ซีซี
• แต่ก็จะมีข้อจำกัดในผู้ที่แพ้แอลกอฮอล์ หญิงตั้งครรภ์ และผู้ที่มีโรคประจำตัว เช่นเบาหวาน ความดันโลหิตสูง โรคหัวใจ

ยาดองแป้งข้าวหมาก เป็นการนำเอาสมุนไพรมาดองกับแป้งข้าวหมาก หรือ ลูกข้าวหมาก สำหรับสมุนไพรที่นิยมนำมาดองจะเป็นสมุนไพรที่มีน้ำตาลมาก ทั้งนี้แป้งข้าวหมากยังจัดเป็นอาหารกลุ่มโพรไบโอติก ซึ่งดีต่อระบบทางเดินอาหาร

• เหมาะสำหรับดองสมุนไพรที่มีน้ำตาลมาก
• ช่วยทำให้ตัวยาดูดซึมได้ดียิ่งขึ้น เนื่องจากแป้งข้าวหมากมีรสร้อน ช่วยเพิ่มไฟย่อยยา
• เป็นตำรับยาดองที่มีรสร้อนแต่ไม่มากเท่ายาดองเหล้า จึงเหมาะกับคนที่มีร่างกายผอมแห้ง ระบบการย่อยไม่ดี
• แต่หากมองในมุมวิทยาศาสตร์ก็จะพบว่าแป้งข้าวหมาก จัดเป็นอาหาร ที่มีจุลินทรีย์ที่มีประโยชน์ต่อลำไส้ ช่วยทำให้ระบบการย่อยอาหารดีขึ้น และยังช่วยเพิ่มภูมิคุ้มกันให้กับร่างกาย

การดองเปรี้ยว คือ การดองโดยใช้สมุนไพรที่มีรสเปรี้ยวใส่ในตำรับ มีฤทธิ์กระตุ้นเชื้อแบคทีเรียได้ดี ทำให้ยาไม่เสียง่าย และยังมีฤทธิ์สกัดตัวยาได้ด้วย

• ใช้ความเปรี้ยวในการถนอมยาสมุนไพร ซึ่งความเปรี้ยวในทางการแพทย์แผนไทยจะทำให้เกิดความร้อน ช่วยทำความสะอาดเส้นเลือด
• ใช้ฟอกโลหิตสตรีที่ประจำเดือนมาไม่ปกติ ขับน้ำคาวปลาหลังคลอดบุตร
• มักใช้กับสตรีหลังลอดบุตรและกำลังให้นมบุตร เนื่องจากไม่มีส่วนประกอบของเหล้า

การดองน้ำผึ้ง เป็นการดองโดยใช้ความเข้มข้นน้ำตาลสูงและน้ำผึ้งยังถือเป็นโอสถทิพย์ที่มีการใช้มาแต่โบราณ เป็นยาที่ช่วยบำรุงร่างกาย

• เป็นการสกัดตัวยาออกจากน้ำตาลที่มีความเข้มข้นสูง
• สมุนไพรที่มักนำมาดองน้ำผึ้ง จะมีสรรพคุณไปในทางการเป็นยาบำรุง เช่น บอระเพ็ด กล้วย ยอ
• ใช้น้ำผึ้งแท้ ปราศจากน้ำ หากมีน้ำจะทำให้ยาดองเสีย
• ดองอย่างน้อย 1 เดือน
• รับประทานทั้งน้ำผึ้งและสมุนไพร แต่ในกรณีที่เก็บไว้นานเกิน 1 ปี ควรผสมน้ำอุ่นก่อนรับประทาน เพราะยาดองจะมีความเข้มข้นสูง
• เหมาะสำหรับการใช้บำรุงร่างกาย โดยเฉพาะกับผู้สูงอายุ ที่มีร่างกายผอมบาง

การดองเกลือ หรือ ดองเค็ม เป็นการดองหรือหมักโดยใช้เกลือเป็นตัวสกัดสารหรือตัวยา

• เกลือมีคุณสมบัติในการถนอมสมุนไพรให้เก็บได้นานขึ้น อีกทั้งเกลือยังมีคุณสมบัติในการชำระเมือกมันในลำไส้
• ยาดองเกลือไม่ค่อยมีการใช้อย่างกว้างขวาง
• มักจะใช้ในการดองยาที่มีรสชาติไม่ดี หรือยาสมุนไพรที่มีสรรพคุณดีต่อลำไส้

การดองน้ำมูตรหรือปัสสาวะ มีปรากฏอยู่ในพระไตรปิฏกว่าให้พระภิกษุฉันยาดองน้ำมูตรเพื่อรักษาอาการอาพาธ ซึ่งในปัสสาวะจะมีความเค็มและยูเรียเป็นองค์ประกอบ จะช่วยทำให้มีการปัสสาวะเพิ่มมากขึ้น ดังนั้นการดองน้ำมูตรเน่าจึงมีฤทธิ์ในการขับปัสสาวะ ช่วยลดไข้และขับพิษต่าง ๆ สมุนไพรที่นำมาดองได้ เช่น มะขามป้อม สมอไทย

• มีปรากฏในพระไตรปิฎก ซึ่งในน้ำมูตรหรือปัสสาวะจะมีความเค็มและยูเรีย ทำให้ปัสสาวะมากขึ้น จะให้พระสงฆ์ที่อาพาธดื่ม ใช้ในการขับปัสสาวะ แก้ไข้พิษ ลดพิษต่างๆ ซึ่งตัวยาที่จะนำมาดองได้ เช่น สมอไทย มะขามป้อม
• มักใช้ปัสสาวะของตนเอง หรือของเด็กอ่อน โดยใช้ปัสสาวะช่วงกลาง

ภญ.ดร.สุภาภรณ์ ปิติพร เภสัชกรเชี่ยวชาญด้านเภสัชกรรมการผลิต หัวหน้ากลุ่มงานเภสัชกรรม รพ.เจ้าพระยาอภัยภูเบศร จ.ปราจีนบุรี กล่าวว่า การดองสมุนไพรที่ง่ายสุดและทุกคนรู้จักก็คือดองเหล้า อาจจะใช้เหล้าขาวหรือเหล้าชนิดอื่นก็ได้ สำหรับสมุนไพรที่นำมา ดองจะต้องตากแดดให้แห้ง มิฉะนั้นอาจเน่าเสีย ส่วนใหญ่ยาดองเหล้าจะเป็นยาบำรุงร่างกาย บำรุงกำลัง ยาอายุวัฒนะ โดยใช้สมุนไพรที่เป็นแก่น ราก ซึ่งคนที่จะนำมาดองต้องรู้จักสมุนไพรด้วย ทั้งนี้ไม่ควรดื่มมากจนเกินไป ควรดื่มไม่เกินวันละก๊ง

ตัวอย่าง
ยาดองเหล้าสูตรอายุวัฒนะ
ประกอบด้วย ตำยาน (เถา) ข้าวเย็นเหนือ (หัว) เดื่อหอม (ราก)

สรรพคุณบำรุงร่างกาย บำรุงกำลัง รักษาโรคไม่สู้เมีย
วิธีทำ

1. นำภาชนะสำหรับดองซึ่งต้องมีฝาปิดและทนต่อแอลกอฮอล์ นำมาทำความสะอาดและเช็ดหรือผึ่งให้แห้ง
2. นำสมุนไพรน้ำหนักสัดส่วนเท่ากัน ห่อผ้าขาวบางใส่ลงในภาชนะที่เตรียมไว้ หากสมุนไพรชิ้นใหญ่เกินไปให้ย่อยขนาดให้เล็กลงก่อน
3. เทเหล้า 40 ดีกรีลงไปให้ท่วมหรือจนเต็มโหลดอง
4. คนยาวันละครั้ง ทิ้งไว้ 1 เดือนจึงรับประทานได้

ยาดองน้ำมะกรูด
ประกอบด้วย กำแพงเจ็ดชั้น 20 กรัม คำฝอย 45 กรัม เถาวัลย์เปรียง 20 กรัม โคคลาน 20 กรัม แห้วหมู 20 กรัม เปราะหอม 20 กรัม กระชาย 20 กรัม เกลือ 100 กรัม มะกรูด 33 ลูก น้ำสะอาด 3,600 มิลลิลิตร

สรรพคุณ บำรุงเลือด ฟอกเลือด เป็นยาอายุวัฒนะ
วิธีทำ

1. นำสมุนไพรทั้งหมด มาห่อด้วยผ้าขาวบาง ใส่ลงไปในหม้อ เติมน้ำ 3600 มิลลิลิตร ต้มเคี่ยวให้เหลือ 1200 มิลลิลิตร
2. เติมเกลือลงไป 100 กรัม ให้พอเต็ม
3. นำมะกรูดมาผ่าซีกครึ่งลูก แล้วนำมาเรียงในโหล
4. จากนั้นนำน้ำต้มสมุนไพรที่กำลังเดือด เทลงไปในโหลปิดฝา ให้สนิท ตั้งทิ้งไว้กลางแจ้ง 3 วัน จากนั้นดองทิ้งไว้มะกรูดนั้นเปื่อยจึงรับประทานได้

วิธีการรับประทาน : รับประทานครั้งละ 1 ช้อนโต๊ะ วันละ 2 ครั้ง ก่อนอาหารเช้า – เย็น

บอระเพ็ดดองน้ำผึ้ง
สรรพคุณบำรุงร่างกาย เป็นยาอายุวัฒนะ
วิธีทำ

1. นำบอระเพ็ดล้างทำความสะอาด หั่นเป็นชิ้นเล็ก แล้วผึ่งให้แห้ง
2. นำน้ำผึ้งเคี่ยวจนงวดข้นดี เพื่อไล่น้ำออก ทิ้งไว้ให้เย็น
3. นำบอระเพ็ดที่เตรียมไว้ใส่ลงในโหลประมาณครึ่งโหลจากนั้นเทน้ำผึ้งที่เคี่ยวแล้วลงไป ให้เหลือที่ว่างจากน้ำผึ้งถึงขอบโหลประมาณ 3 นิ้ว ปิดฝาให้สนิท ทิ้งไว้ 3 เดือน ระวังอย่าให้ยาตากแดด

วิธีรับประทาน นำยา 1 ช้อนโต๊ะ ผสมกับน้ำ 1 แก้ว ดื่มวันละ 2-3 ครั้งก่อนหรือหลังอาหาร จะผสมน้ำแข็งดื่มก็ได้ ดองครบ 3 เดือนแล้วสามารถเทน้ำผึ้งออกและเติมน้ำผึ้งเพื่อดองใหม่ โดยทำได้ 3 ครั้ง

ยาดองสมอ
สรรพคุณบำรุงร่างกาย แก้ไอ ทำให้ชุ่มคอ
วิธีทำ
ใช้สมอ 63 ลูกล้างให้สะอาดวางให้สะเด็ดน้ำทุบพอแตกหรือไม่ทุบก็ได้ ใส่ลงในโหลดอง เติมน้ำผึ้งประมาณ 2 ลิตร ลงไป ปิดฝาให้สนิทอย่าให้โดนแดด ทิ้งไว้อย่างน้อย 3 เดือน 1 ปี หรือ 2 ปีก็ได้ รับประทานเช่นเดียวกันบอระเพ็ดดองน้ำผึ้ง

ยาดองกล้วยน้ำว้า
สรรพคุณ บำรุงร่างกายได้ทุกระบบ โดยเฉพาะบำรุงกำหนัด รักษาโรคไม่สู้เมีย

วิธีทำ
ใช้กล้วยน้ำว้า 32 ลูก ปลอกเปลือกออก ใส่โหล เทน้ำผึ้งลงไป 2 ลิตร รับประทานเช่นเดียวกับบอระเพ็ดดองน้ำผึ้ง

ด้าน น.ส.เบญจวรรณ หมายมั่น แพทย์แผนไทยประยุกต์ กล่าวว่า ยาดองเหล้า มักจะใช้เหล้าขาว 40 ดีกรี ระยะเวลาดองอย่างน้อย 1 เดือน สมุนไพรที่นำมาดอง มักมีสรรพคุณบำรุงกำลัง แก้ปวดเมื่อย มีลักษณะเป็นเหง้า รากแก่น ยาดองแป้งข้าวหมาก ใช้เวลาหมักประมาณ 3 วัน ปกติจะมีลูกแป้งข้าวหมากอยู่แล้ว นำมาดองกับสมุนไพรต่าง ๆดองเปรี้ยว เช่น ยาดองน้ำมะกรูด สรรพคุณเน้นบำรุงเลือดลม แก้ประจำเดือนไม่ปกติ ใช้เวลาดองประมาณ 1 เดือน ดองน้ำผึ้ง สมุนไพรที่นำมาดอง เช่น มะขามป้อม กล้วย ยอ บอระเพ็ด อย่างกล้วยจะเหมาะกับผู้ชายเพราะเป็นยาบำรุงกำหนัด โดย ส่วนยอจะเหมาะกับสตรี แก้ปัญหาเลือดสม ดองเกลือ เป็นการใช้เกลือสกัดสารสมุนไพร เช่น เอายอฝังลงไปหมักในเกลือ ใช้เวลาดองอย่างน้อย 3-6 เดือน พอครบกำหนดเอาลูกยอที่ดองมากินทั้งลูกเลย

ที่มา ภญ.ดร.สุภาภรณ์ ปิติพร เภสัชกรเชี่ยวชาญด้านเภสัชกรรมการผลิต หัวหน้ากลุ่มงานเภสัชกรรม รพ.เจ้าพระยาอภัยภูเบศร จ.ปราจีนบุรี
ภญ. ผกากรอง ขวัญข้าว กลุ่มงานเภสัชกรรม รพ.เจ้าพระยาอภัยภูเบศร จ.ปราจีนบุรี