ลำพู ตัวชี้วัดคุณภาพระบบนิเวศ

ต้นลำพู นอกจะเป็นตัวชี้วัดคุณภาพระบบนิเวศ เป็นที่อยู่อาศัยของนกและหิ่งห้อย เป็นโรงงานผลิตออกซิเจนให้แก่โลกแล้ว ดอกลำพูยังเป็นของเล่นให้เด็ก ๆ อีกด้วย ต้นลำพู เป็นไม้ชายเลนและชายคลอง สามารถเติบโตได้ดีได้ในที่ทั้งสามน้ำ คือ น้ำจืด น้ำกร่อย และน้ำเค็ม
เป็นไม้พุ่ม มีใบมาก ใบสีเขียวบางเป็นมัน เจริญเติบโตได้ดีใน น้ำกร่อย จนถึงน้ำจืด มีรากอากาศหายใจขนาดใหญ่
ใช้แทนไม้ก๊อกเป็นจุกขวดและทุ่นลอยได้ ดอกสีขาวและสีชมพู มีกลิ่นหอมน้อย ๆ

ชื่อพฤกษศาสตร์ : Sonneratia caseolaris (L.) Engler
ชื่อท้องถิ่น : ลำพู
วงศ์ : SONNERATIACEAE

ลักษณะ
ต้นลำพู เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางขนาดใหญ่ สูง 8-20 เมตร ระบบรากแก้วหยั่งลึกลงไปในดิน มีรากพิเศษออกตามลำต้น เป็นรากหายใจรูปคล้ายกรวยคว่ำ เรียวแหลมไปทางปลายราก ลำต้น ต้นตรงมีเนื้อไม้ ไม่ผลัดใบ กิ่งห้อยย้อยลง ต้นที่อายุน้อยเปลือกเรียบ แต่เมื่ออายุมากขึ้นเปลือกจะหยาบ แตกเป็นร่องลึกเป็นสะเก็ด ขึ้นในเขตป่าชายเลนค่อนข้างจืด หรือมีช่วงระยะเวลาที่ระดับความเค็มของน้ำน้อยเป็นเวลานาน มักขึ้นเป็นกลุ่ม ตามริมชายฝั่งแม่น้ำที่เป็นดินเลนเหนียวและลึก

• ใบ ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม แผ่นใบรูปรีแกมขอบขนาน ฐานใบรูปลิ่ม ปลายใบแหลมทู่ หรือ เรียวแหลมสั้น หรือ มนเป็นติ่งสั้น เส้นใบไม่เด่นชัด ก้านใบค่อนข้างแบน สีแดงเรื่อ ๆ
• ดอก สมบูรณ์เพศ ดอกเดี่ยว ที่ปลายกิ่ง วงกลีบเลี้ยงเป็นหลอดตื้น ๆ รูปถ้วย ปลายแยกเป็นแฉกลึก 8 แฉกรูปใบหอกแกมรูปสามเหลี่ยม แฉกยาวกว่าหลอด โคนกลีบเลี้ยงด้านในสีแดงอมชมพู กลีบดอกรูปแถบ หรือขอบขนานแคบ สีแดงเข้ม อยู่ระหว่างกลีบเลี้ยง
• เกสรเพศผู้ มีจำนวนมาก ก้านชูอับเรณูยาว 2.5 – 4 เซนติเมตร โคนก้านสีแดงปลายสีขาวชมพูร่วงง่ายภายในวันเดียว
• เกสรเพศเมีย รังไข่ใต้วงกลีบ ภายในมี 4 ห้องติดกัน ก้านเกสรยาว มีเม็ดไข่มาก
• ผลลำพู
  – ลักษณะลูกแป้น ๆ สีเขียว ๆ
  – ที่หัวของผลลำพู จะมีกลีบเลี้ยงของผล ลักษณะคล้ายดอกไม้สีเขียว
  – ส่วนกลางของผลจะมีเส้นยาวสีเขียว ยื่นยาวออกมาคล้ายจมูก เป็นลักษณะเฉพาะ
  – ผลสุก นก ชอบจิกกิน
  – เม็ดร่วงลงพื้นดินแฉะ ทำให้ขึ้นต้นใหม่ได้มากมาย

ลักษณะเด่น ฐานกลีบดอกด้านในเป็นวงสีแดงเลือดนก มีจุดประขาวอยู่ในวงสีแดง โคนใบ หรือบริเวณกิ่งและก้านตรง ยอดอ่อนเป็นสีชมพู

ลำพูไม่มีรากแก้ว จะเกิดรากแผ่กระจายไปด้านข้างขนานกับผิวดินตื้นๆ และมีรากเล็กๆ แตกแขนงทางด้านล่างทำหน้าที่ยึดเกาะ และมีรากฝอยอีกชั้นทำหน้าที่ดูดซึมน้ำและสารอาหาร ลำพูยังมีรากพิเศษช่วยในการหายใจ ลักษณะรูปกรวยแหลมยาวแทงโผล่พื้นดินรอบโคนต้น มีความยาวประมาณ 10-50 ซม. ใหญ่และยาวกว่าไม้ชนิดอื่น รากหายใจ (pneumatophore) ของลำพูนี้เจริญได้รวดเร็ว และทนทานน้ำท่วมได้เป็นเวลานาน

นิเวศวิทยา ขึ้นในเขตป่าชายเลนที่น้ำกร่อยจนถึงน้ำค่อนข้างจืด หรือ มีช่วงระยะเวลาที่ระดับความเค็มของน้ำน้อยกว่า 10% เป็นเวลานาน มักขึ้นเป็นกลุ่มตามริมชายฝั่งแม่น้ำที่เป็นดินเลนเหนียวและลึก

ออกดอกเดือนสิงหาคม – ธันวาคม และออกผลเดือนตุลาคม – กุมภาพันธ์

ประโยชน์
ไม้ลำพู ต้น ราก ใช้ทำจุกขวด ภาชนะปิดฝาโอ่ง ไห ที่มีคุณค่ามากมาก่อนที่จะเปลี่ยนเป็นวัสดุอื่นแทน จึงทำให้ต้นลำพูหมดค่าขาดการดูแลขยายพันธุ์ ต้นลำพูยังป้องกันพื้นตลิ่ง กันน้ำเซาะได้ดี และดูดซึมน้ำเสียเป็นน้ำดีด้วย

ต้นลำพู เป็นไม้ที่ขึ้นตั้งแต่น้ำกร่อยจนถึงน้ำจืด เป็นพันธุ์ไม้ที่พบในป่าชายเลนริมน้ำ มักขึ้นปะปนกับแสม มีรากอากาศขนาดใหญ่และยาวกว่าชนิดอื่น ๆ บนต้นลำพูเป็นที่อยู่อาศัยของหิ่งห้อย

ผลสุก มีรสเปรี้ยวอมหวานเล็กน้อย มีกลิ่นหอมคล้ายกลิ่นเนย สามารถรับประทานได้ จะใช้จิ้มพริกเกลือหรือน้ำปลาหวานก็ได้ อร่อยมาก ผลห่ามเปรี้ยวจัดทำแกงส้ม หรือกวนทำซอส ดอกลวกพอช้ำรับประทานกับน้ำพริกหรือยำดอก “ลำพู” รสชาติเด็ดขาดจริง ๆ (อ้างอิง : นายเกษตร-ไทยรัฐ)

ผลแก่รับประทานได้ รสอมเปรี้ยว มีเมล็ดมาก เมื่อผลแก่หลุดจากขั้วจะลอยน้ำไป แพร่พันธุ์ได้อีก มีไม้สกุลเดียวกันที่คนมักจำสับสนกัน คือ ต้นลำแพน

ลำพูทะเลหรือลำแพน (ลำแพน ใบกลม, ลำพู ใบแหลม) มักขึ้นปะปนกับแสมทะเล พบมากบริเวณชายคลองชายฝั่งทะเลที่มีดินงอกใหม่

ประโยชน์ ผลสุกมีกลิ่นหอมและนิ่มรับประทานได้ รากหายใจ นำไปทำจุกไม้ก๊อกปิดขวด ทำเป็นทุ่นลอยในการประมง เนื้อไม้แข็งแรงทนทานใช้ประโยชน์มากมายหลายอย่าง