ส้มซ่า เปลือกผลมีกลิ่นหอม นิยมนำไปหั่นเป็นฝอยๆ ใส่หมูแนม ปลาแนม และหมี่กรอบ เพิ่มกลิ่นหอมทำให้ชวนรับประทานยิ่งขึ้น น้ำขนมจีนที่เป็น น้ำพริก เอาผล ส้มซ่า แก่จัด ผ่าครึ่งผลใส่ลงไปจะช่วยให้มีกลิ่นหอมและรับประทานอร่อยมาก ซึ่งน้ำพริกขนมจีนหากขาดผล ส้มซ่า จะไม่ครบสูตรและไม่อร่อย
ส้มซ่าเป็นไม้พุ่มขนาดกลาง ใบ เดี่ยว เรียงเวียนสลับ ดอก แยก 5 กลีบ ออกดอกตามยอดกิ่ง ตอนต้นฤดูฝน ขาวคล้ายดอกแก้ว ผล รูปทรงกลม มีเปลือกหุ้มเนื้อในเป็นกลีบ รสเปรี้ยว หรือเปรี้ยวอมหวาน ใบ ดอก และผิวผล มีต่อมน้ำมันที่มีกลิ่นฉุน การขยายพันธุ์ เพาะเมล็ด ตอนกิ่ง ทาบกิ่ง ประโยชน์ กินเป็นผลไม้ และใช้ปรุงอาหาร
ชื่อภาษาอังกฤษ Bouquetier, Sour orange, Bitter orange, Seville orange,Bigarade
ชื่อวิทยาศาสตร์ Citrus aurantium L. cv. Group Bouquetier
ชื่อพ้อง Citrus bigaradia Risso & Poiteau, C. amara Link, C. aurantium L. var. amara (Link) Engler
วงศ์ Rutaceae
ชื่ออื่นๆ : หมากเหว่อ มะงั่ว ส้มมะงั่ว หมากกินเกิ้ม มะนาวควาย มะนาวริปน มะโว่ยาว ลีมากูบา ส้มโอมะละกอ
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ไม้ยืนต้น สูง 3-10 เมตร ทรงพุ่มกลม มีกิ่งก้านมาก กิ่งอ่อนเป็นเหลี่ยม กิ่งมีหนามแหลมสั้น กิ่งแก่ อาจอวบยาวถึง 8 เซนติเมตร ใบเดี่ยว เรียงสลับ มีจุดต่อมน้ำมันมาก มีกลิ่นหอมเมื่อขยี้ ก้านใบยาว 2-3 เซนติเมตร ครึ่งตอน บนแผ่เป็นปีกแคบ ๆ ถึงกว้าง รูปคล้ายสามเหลี่ยมแกมไข่กว้าง ขนาดกว้างถึง 2.5 เซนติเมตร แผ่นใบรูปไข่กว้างถึงรูปรี ขนาดกว้าง 4-7 เซนติเมตร ยาว 7-12 เซนติเมตร โคนใบสอบหรือมน ปลายมนถึงปลายทู่ ขอบใบเกือบเรียบถึงจักเล็กน้อย ดอกเดี่ยวหรือเป็นกลุ่มดอกออกที่ซอกใบ กลีบสีขาว มี 2-3 ดอก มีกลิ่นหอมแรง ปกติเป็นดอกสมบูรณ์เพศ มีดอกเพศผู้น้อย 5-12 % กลีบเลี้ยงรูปคล้ายถ้วย ยาว 0.4-0.5 เซนติเมตร มี 3-5 หยัก รูปไข่กว้างคล้ายสามเหลี่ยม เกลี้ยงหรือมีขน กลีบดอก มี 4-5 กลีบ รูปขอบขนาน ขนาดกว้าง 0.4 เซนติเมตร ยาว 1.5 เซนติเมตร เกสรเพศผู้ มี 20-25 อัน แยก 4-5 กลุ่ม ก้านเกสร ยาว 6-10 เซนติเมตร อับเรณู รูปขอบขนาน สีเหลือง เกสรเพศเมีย ก้านเกสรอวบและยอดเกสรนูนกลม รังไข่ ไม่มีขน ผลแบบส้ม รูปกลม ขนาดส้นผ่าศูนย์กลาง 5-8 เซนติเมตร มี 8-12 ห้อง ตรงกลางกลวง เปลือกหนา ผิวเรียบถึงเป็นตุ่มขรุขระ สีส้มเหลืองมีกลิ่นแรง เนื้อในเป็นกรด มีรสขม เล็กน้อย เมล็ดมีจำนวนมาก
นิเวศวิทยา
แหล่งกำเนิดอาจเป็นทางตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย และพื้นที่ที่ติดกับพม่าและจีนแล้วแพร่กระจายไปทางตะวันออกเฉียงเหนือยังญี่ปุ่น และทางตะวันตกผ่านอินเดียไปยังตะวันออกกลาง แล้วต่อไปยังยุโรป มีการกระจายอย่างรวดเร็วในเขต เมดิเตอร์เรเนียนหลายพันปีมาแล้ว พบปลูกแพร่หลายในสเปน เรียก Seville orange ปัจจุบันมีการปลูกทั่วไปทั้งในเขตร้อน และกึ่งร้อน แต่พบน้อยในเขตเอเชียตะวัน ออกเฉียงใต้ ส้มซ่าชอบขึ้นในที่มีภูมิอากาศอบอุ่น แต่ทนต่ออากาศร้อนได้ ดินมีความชื้นพอ ไม่ทนต่อสภาพอากาศเย็น เกิดโรคได้ง่าย ถ้าสภาพภูมิอากาศเหมาะสม สามารถปลูกได้ในดินเกือบทุกชนิด ที่ไม่ใช่เป็นดินดาน มีความชื้น และมีปริมาณดินเหนียว ปูน หรือ ซิลิกา มากพอ
สรรพคุณ
เปลือกผล รสปร่าหอมใช้ทำยา หอมแก้ลมวิงเวียนหน้ามืดตาลาย แก้ท้องอืดท้องเฟ้อ น้ำในลูก รสเปรี้ยวอมหวาน กัดฟอก เสมหะ แก้ไอ ฟอกโลหิต ใบ รักษาโรคผิวหนัง
ข้อมูลการวิจัยของน้ำมันส้มซ่า
ที่มาข้อมูล
สมุนไพรไม้มงคล ๘ ทิศ – พรรณไม้ในพุทธประวัติ เขียนโดยพิชาน
สถาบันเทคโนโลยีราชมงคล กระทรวงศึกษาธิการ. ไม้ผลพื้นบ้าน. หน้า 156.
เต็ม สมิตินันทน์. 2523. ชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย (ชื่อพฤกษศาสตร์-ชื่อพื้นเมือง). กรมป่าไม้ 379 หน้า.
สถาบันวิจัยและฝึกอบรมการเกษตรสกลนคร สถาบันเทคโนโลยีราชมงคล กระทรวงศึกษาธิการ. ผลการประชุมสัมมนาเชิงปฏิบัติการผักพื้นบ้านอาหารธรรมชาติอีสาน ครั้งที่ 2. 177 หน้า.
ป้ายคำ : ผักพื้นบ้าน