หญ้าขัดมอน ทำไม้กวาด

ขัดมอนชอบขึ้นตามริมคู ริมทาง ในทุ่ง เป็นพืชยืนต้นหลายปี มีขนขึ้นทั่วลำต้น แตกกิ่งก้านมาก สูง 1-2 ฟุต ใบและกิ่งขึ้นสลับ ก้านใบเรียวเล็ก รูปใบกลมหัวท้ายแหลมยาว 4-5 หุน ขอบใบเป็นหยักๆ คล้ายฟันเลื่อย หนา ใบสีเทา เอ็นใบเด่นชัด ออกดอกหน้าฝนเข้าหน้าหนาว ดอกมี 5 กลีบ กระเปาะดอกสีเหลีองอ่อน

ชื่อวิทยาศาสตร์ Sida rhombifolia L. ,Sida acuta Burm F.
ชื่อวงศ์ MALVACEAE
ชื่ออื่น ยุงปัด (ไทย-พายัพ), ยุงกวาด (กรุงเทพฯ), หญ้าขัดใบยาว (พายัพ), เน่าะเค้ะ, นาคุ้ยหมี่ (กะเหรี่ยงฮ่องสอน), ลำมะเท็ง (ศรีราชา) : อึ่งฮวยอิ๋ว, อวกตักซั่ว (จีน)

ขัดมอน อาจเป็นชื่อพืชในวงศ์ Malvaceae ได้อย่างน้อย ๔ ชนิด คือ

1. ปอขัดมอน หรือ หญ้าขัดใบยาว ชนิดนี้จะมีใบยาว ปลายใบแหลม มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Sida acuta Burm.
2. หญ้าขัดใบป้อม ชนิดนี้ใบจะเป็นรูปหัวใจ มีขนอ่อนนุ่ม มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Sida cordifolia L.
3. ขัดมอนหลวง หรือขัดมอนตัวผู้ มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Sida corylifolia Wall.
4. ขัดมอน ใบของชนิดนี้จะเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Sida rhombifolia L. บางถิ่นเรียกว่า หญ้าขัด(เชียงใหม่) ยุงปัดแม่หม้าย(กรุงเทพฯ) ก็มี ในสมัยโบราณจะใช้ชนิดนี้เป็นยากันมาก ส่วนชนิดอื่นๆ ก็อาจใช้แทนกันได้

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูงถึง 1 เมตร ยอดอ่อนมีขนสีน้ำตาลปกคลุม ใบเดี่ยว เรียงตัวแบบสลับ มีหูใบ 1 คู่ ใบรูปไข่กลับถึงรูปข้าวหลามตัด โคนใบแหลมหรือมน ขอบใบหยัก ปลายใบแหลม ท้องใบมีนวลสีขาว ดอกเดี่ยวเกิดที่ซอกใบ เกสรเพศผู้จำนวนมาก ก้านชูอับเรณูติดกันเป็นกลุ่มเดียวและเป็นหลอดหุ้มเกสรเพศเมียเอาไว้ โคน หลอดเชื่อมติดกับโคนกลีบดอก หลอดก้านชูอับเรณูสีเหลืองแกมขาว มีขนอ่อนเล็กๆปกคลุม ตอนปลายแยกเป็นยอดเกสร 5-6 แฉก ผลแห้งแตกเป็น 5-6 พู ผิวเรียบ ปลายแต่ละพูเป็นหนาม เมล็ดรูปไต

ต้นเป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก สูง 0.3-1 เมตร ลำต้นแข็งแรง เปลือกต้นมีใยเหนียวดีมาก เป็นลักษณะพิเศษของต้นไม้ในวงศ์พวกชบานี้อย่างหนึ่ง ลำต้นแตกกิ่งก้านสาขามาก
ใบ ออกสลับกัน มีขนสั้นๆ หรือเกือบจะไม่มีขน ปลายใบแหลม ใบยาว 3-5 เซนติเมตร กว้าง 0.5-1.5 เซนติเมตร ปลายใบเรียวแหลมออกไป ฐานใบกว้างเล็กน้อย มนเข้าขอบใบมีรอยหยักเป็นซี่คล้ายฟัน ด้านบนไม่มีขนสีเขียว ด้านล่างสีเขียวอ่อนกว่า มีก้านใบ
ดอก ออกจากซอกข้างใบ อาจออกเป็นดอกเดี่ยวหรือมีหลายดอกเกิดที่เดียวกัน มีก้านดอก มีกลีบเลี้ยงติดกันเป็นหลอดสั้นๆ ปลายแยกเป็น 5 กลีบ แต่ละกลีบเป็นรูปสามเหลี่ยมแหลมสั้นสีเขียว กลีบดอกมี 5 กลีบ ติดกันที่โคนมีสีเหลือง ใหญ่กว่ากลีบเลี้ยงประมาณ 2 เท่า มีเกสรตัวผู้อยู่มาก มีก้านเกสรตัวเมีย 1 อัน รังไข่มีผนังกั้นแยกเป็น 5-9 ห้อง อยู่ในกลีบเลี้ยง เมื่อเป็นผลแก่เป็นรูปทรงจานกลมแบนมีรอยแยก 5-9 ซีก เป็นเมล็ดสีดำ มักพบขึ้นเองตามที่รกร้างต่างๆ ในที่แห้งแล้งก็ขึ้นได้ ตามริมถนนหนทางต่างๆ ก็พบได้

การเก็บมาใช้
เก็บทั้งต้นมีรากด้วย ในฤดูร้อนและฤดูใบไม้ร่วงตัดทั้งต้น ล้างสะอาด หั่นเป็นท่อน ตากแห้งเก็บเอาไว้ใช้

สรรพคุณ

• ทั้งต้น รสเย็น ฉุนเล็กน้อย ใช้ดับร้อน แก้พิษ แก้บวม แก้ปวด สมานเนื้อ แก้กวัด เต้านมอักเสบ บิด ลำไส้อักเสบ หกล้มกระดูกหัก แผลบวมเป็นพิษ เลือดออก
• รากขัดมอนมีรสเผ็ดใช้ปรุงเป็นยาแก้ตัวร้อน และขับพิษร้อนภายใน เป็นยาขับพิษไข้หัว เช่น หัด อีสุกอีใส ให้เม็ดซ่านออกมาตามผิวหนัง แก้พิษหลบเข้าใน แก้น้ำดีพิการให้นอนสะดุ้งผวาหลับๆ ตื่นๆ แก้อาเจียน และบำรุงกำลัง
  หรืออาจใช้รากของขัดมอนมาเข้ายาเพื่อขับเสมหะ บำรุงปอด แก้โรคเยื่อสมองพิการ แก้ปวดมดลูก แก้ปวดหน้าท้อง ขับเลือดและรก แก้คลื่นไส้ อาเจียน
• ในบางท้องถิ่นอาจใช้ขัดมอนทั้งต้นต้มกับเหง้าของกระชาย โดยใช้น้ำ ๓ ถ้วย เคี่ยวให้เหลือ ๑ ถ้วย ใช้ต้มและกินให้หมดในวันนั้น เพื่อใช้เป็นยาบำรุงกำหนัด แก้โรคกามตายด้าน หรือใช้ใบขัดมอนต้มกับเกลือใช้เป็นยาบ้วนปาก และใช้ใบกับต้อ่อนตำคั้นเอาน้ำมาผสมกับน้ำผึ้งกินแก้บิดได้ และรากขัดมอนชนิดใบยาว(Sida acuta Burm) มีสรรพคุณดับพิษไข้ ใช้เพื่อแก้พิษกาฬ หรือแก้พิษร้อนภายในได้อีกด้วย

วิธีและปริมาณที่ใช้
ทั้งต้น แห้งหนัก 15-30 กรัม ต้มน้ำกิน ใช้ภายนอก ใช้ต้นสดตำ พอก หรือต้นแห้งบดเป็นผงโรย

ตำรับยา
แก้เต้านมอักเสบ ใช้ต้นแห้งร่วมกับ โพกงเอ็ง (Tara xacum mongolicum Hand-Mazz) ต้มน้ำกิน ใช้ภายนอก และใช้ต้นแห้งร่วมกับหัวผักกาดขาวสด น้ำตาลแดง ตำพอกใช้ภายนอก

ผลทางเภสัชวิทยา

• น้ำสกัดจากต้น ทำให้ชีพจรเต้นช้าลง ลดความโลหิตของกระต่ายที่ทำให้สลบแล้วก่อนลดลง ลดการเต้นของหัวใจกบที่แยกออกมาจากตัว และที่อยู่ในลำไส้ มีผลกระตุ้นการบีบตัวของลำไส้เล็กของกระต่ายที่อยู่ในตัวให้บีบตัวเพิ่มขึ้น เมื่อฉีดเข้าหลอดเลือดดำ ถ้าฉีดน้ำสกัดของต้นนี้ เข้าช่องท้องของหนูเล็กขนาด 12.5-50 กรัม/กิโลกรัมของน้ำหนักตัว ภายใน 24 ชั่วโมง หนูยังไม่ตาย แต่ถ้าให้มากเกินกว่านี้หนูเล็ก 5 ตัวที่ฉีดจะตาย 1 ตัว
• ใบอังไฟพอสุก ทาน้ำมันเอามาปิดฝี ทำให้ฝีหัวแก่เร็วขึ้น (กลัดหนองเร็วขึ้น) นอกจากนี้ใบพืชนี้ยังใช้ทำให้แท้งลูกได้
• รากใช้เป็นยาขมเจริญอาหาร เป็นยาเย็น ฝาดสมาน บำรุงธาตุ ขับเหงื่อและแก้ไข้ ใช้ในโรคประสาท อาการไข้ผิดปกติต่างๆ โรคเกี่ยวกับทางเดินปัสสาวะ โรคเรื้อรังเกี่ยวกับท้อง และแก้อ่อนเพลีย โดยใช้รากต้นนี้ผสมกับขิงต้มน้ำดื่มวันละ 2 ครั้งๆ ละขนาด 1 ถ้วยชาเล็กๆ

ในชบทเมื่อต้นนี้เจริญเติบโตเต็มที่แล้ว ต้นสูงประมาณเมตรกว่าๆ เขาตัดมาตากให้แห้ง ใบจะหลุดร่วงหมดแล้วเอา 2-3 ต้น มามัดเป็นกำรวมกัน ใช้กวาดลานบ้านให้สะอาดได้ดีเรียกว่า ไม้กวาดขัดมอญเพราะต้นนี้มีลำต้นเหนียวแข็งแรงดี

ประโยชน์
การใช้ประโยชน์ ทำไม้กวาดลานข้าว รากเข้ายาแก้เบื่อเมา รากเข้ายาแก้ไข้หมากไม้ อีสุกอีไส รากดับพิษไข้ แก้ร้อนใน แก้พิษงู

ที่มา
นิตยสารหมอชาวบ้าน เล่มที่: 12 เดือน/ปี: เมษายน 2523