เครื่องสีข้าวแบบมือหมุน

เครื่องสีข้าวนับเป็นภูมิปัญญาอันชาญฉลาดของชาวบ้านที่มีอยู่คู่กับวิถีชีวิตของเกษตรกรชาวนาไทยมาตั้งแต่สมัยโบราณ เครื่องสีข้าวโบราณแบบมือหมุน โดยรวมแล้วดูเหมือนเครื่องจักสานชนิดหนึ่ง ทำจากไม้เนื้อแข็งและไม้ไผ่สาน มีส่วนประกอบ 5 ส่วนหลักคือ ท่อนฟันบน ท่อนฟันล่าง แกนหมุน ไม้คาน และ คันโยก โดยสานด้วยตอกไม้ไผ่เป็นทรงกระบอกสูงราว 50เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลางราว 50 เซนติเมตร ใช้ไม้เนื้อแข็งทำเป็นไม้คาน ให้ปลายไม้ทะลุไม้ไผ่สานท่อนฟันบนออกมา ไม้คานที่โผล่ออกมาจะเจาะรูไว้เพื่อพ่วงต่อกับคันโยกให้หมุนได้ มีการใช้ดินเหนียวอัดเพื่อป้องกันปลวกไม่ให้กัดเครื่องสีข้าวด้วย ฟันบนและฟันล่างทำจากแผ่นไม้แข็งบางๆ สลับกับดินเหนียวคลุกแกลบอัดจนแน่น ตรงกลางท่อนฟันบนจะมีรูกลวง เมื่อเทข้าวเปลือกลงไปจะไหลลงไปอยู่ระหว่างท่อนฟันบนและท่อนฟันล่างที่ขบกันอยู่ เมื่อหมุนก็จะบดเปลือกข้าวหลุดออก

สีข้าวโดยนำข้าวเปลือกใส่ลงในช่องข้างบน จากนั้นจึงใช้แรงงานคนหมุนจากทางด้านขวาไปทางด้านซ้าย เปลือกข้าวจะหลุดออกตกลงไปในถาดรอง จึงค่อยนำไปฝัดในกระด้งแยกเปลือก เอาเปลือกออก จากนั้นมาคัดข้าวปลายในตะแกรงคัดปลาย ก็จะได้ข้าวกล้องนำไปหุงรับประทาน

เครื่องสีข้าว เป็นเครื่องมือที่ใช้สำหรับสีเปลือกข้าวให้ร่อนออกจากเมล็ด ซึ่งเรียกว่า ข้าวกล้อง แล้วนำไปใส่ครกตำทำให้ข้าวขาวเป็นข้าวสาร วิธีใส่ครกตำเรียกว่าซ้อมข้าว การสีข้าวมีวิธีการคล้ายโม่แป้ง เครื่องสีข้าวสานด้วยผิวไม้ไผ่เป็นรูปทรงกระบอกมีขอบสูงทำเป็นถารองข้าวกล้อง ส่วนประกอบที่สำคัญมีอยู่ 5 ส่วนคือ ท่อนฟันบน ท่อนฟันล่าง แกนหมุน ไม้คาน และคันโยก ท่อนฟันบนสานด้วยไม้ไผ่เป็นรูปทรงกระบอกสูงประมาณ 50 เซนติเมตร วัดเส้นผ่าศูนย์กลางยาวประมาณ 50 เซนติเมตร ใช้ไม้เนื้อแข็งขนาดไม้แปรขวางเป็นไม้คานให้ปลายไม้ทะลุผิวไม้ไผ่ที่สารท่อนฟันบนออกมาข้างละ 25 เซนติเมตร ไม้คานที่โผล่จะเจาะรูให้ทะลุเพื่อให้สลักคันโยก ซึ่งมีเดือยสอดไว้สำหรับโยกให้หมุนไปโดยรอบ ให้ดินเหนียวอัดให้แน่นพรมด้วยน้ำเกลือเพื่อให้ดินรัดแน่นขึ้น และป้องกันปลวกไม่ให้เข้าไปกัดกินเครื่องสีข้าวด้วย ตรงศูนย์กลางท่อนฟันบนทำเป็นรูกลวงไว้ เมื่อเทข้าวเปลือกลงไปภายในท่อนฟันบน เวลาท่อนฟันบนหมุนข้าวเปลือกจะไหลลงไประหว่างท่อนฟันบนและทอนฟันล่างซึ่งทำขบกันอยู่ ฟันบนและฟันล่างที่ใช้เสียดสีเปลือกข้าวแตกออกจากเมล็ดจะทำด้วยแผ่นไม้แข็งบางๆ สลับกับดินเหนียวคลุกแกลบยัดจนแน่นหลายๆซี่ จนรอบท่อนฟันบนและฟันล่าง ท่อนฟันล่าง สานด้วยผิวดอกไม้ไผ่ทำเป็นถาดขอบสูงรองรับข้าวกล้องที่สีแล้ว เจาะรูให้ไหลลงมาที่กระบุงหรือถังรองรับตรงกลางของท่อนฟันล่างยัดดินรัดให้แน่นแก่นหมุนจะเป็นเดือยสอดรูทะลุถึงไม้คานที่ขวางไว้ ไม้คาน ทำด้วยไม้เนื้อแข็งขนาดไม้แปรยาวประมาณ 2 เมตร ขวางท่อนฟันบนเจาะรูปลายไม้เมื่อสอดสลัดคันโยก คันโยก ใช้ลำไม้ไผ่ใดๆ ทำเป็นคันโยกมีมือจับ เจาะรูปลายไม้คันโยกทำสลักเดือยสอดกับรูไม้คาน
การสีข้าวจะใส่ข้าวเปลือกเข้าไปในส่วนลึกเว้าของท่อนฟันบน ใช้มือโยกหมุนตามทิศนาฬิกา จนได้เป็นข้าวกล้องแล้วนำมาซ้อมข้าวให้ขาวเป็นข้าวสารสำหรับหุงกินต่อไป

เครื่องสีข้าวแบบมือหมุน ทำด้วยวัสดุที่มีอยู่ในท้องถิ่น เช่น ไม้ไผ่ ดินเหนียว ไม้มะเกลือหรือแสมสาร ลักษณะเครื่องสีข้าวคล้ายเครื่องโม่ มีส่วนประกอบใหญ่ประกอบด้วย ส่วนที่ใส่ข้าวเปลือกอยู่ด้านบน และส่วนที่รองรับข้าวที่ผ่านการขีดสีแล้ว อยู่ด้านล่าง มีคันโยกสำหรับหมุนฟันบดด้านบนเพื่อขัด เปลือกข้าวให้กะเทาะออกและไหลลงมาด้านล่าง หลังจากนั้นจึงนำข้าวที่กะเทาะแล้วไปฝัด แยกเอาแกลบออก ก็จะได้ข้าวกล้อง นำมาหุงได้คุณค่าอาหาร ซึ่งเครื่องสีข้าวชนิดนี้ไม่ต้องใช้เชื้อเพลิงใดๆ ใช้เพียงแรงงานในครัวเรือนเท่านั้น